گروه اجتماعی
هرچه می گذرد، کرونا آسیب های خود را بیش از پیش نمایان می سازد. عبارتِ پرتکرار «افت تحصیلی» زیاد به گوشمان خورده که آن را مولود آموزش مجازی و روزگار کرونا می دانند، افتی آنچنان جدی که چند ماه پس از شیوع این بیماری، نه‌تنها غافلگیری مسئولان وزارت آموزش‌وپرورش بلکه مسئولانی خارج از این وزارتخانه را در پی داشت و نسبت به پیامدهای این بیماری بر وضعیت تحصیلی دانش آموزان ابراز نگرانی کردند. حالا پس از بازگشایی مدارس، هول و هراس ها تشدید شده و از گوشه و کنار  می شنویم که افت یادگیری در دانش آموزان بسیار فراتر از میزان تصورات و احتمالات بوده است. این سال تحصیلی رو به پایان است و معلمان تاکید می کنند که برای جبران ضعف ها و عقب ماندگی ها فرصتی ندارند. اما قرار است، «کلاس‌های جبرانی تابستانی برای برخی دانش آموزان برگزار شود.»
این خبر را رضوان حکیم‌زاده، معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش داده و اعلام کرده است: دوره اول ابتدایی برای دانش‌آموزانی که در دروس فارسی و ریاضی توصیف «نیازمند تلاش بیشتر» و «قابل قبول» و دوره دوم ابتدایی برای دانش‌آموزانی که در دروس علوم، فارسی و ریاضی توصیف  «نیازمند تلاش بیشتر» و «قابل قبول» را کسب کنند، کلاس جبرانی برگزار خواهیم کرد. 
مطابق برآوردهای آماری که از زبان حکیم زاده روایت شده، در ۶ پایه تحصیلی دوره ابتدایی ۲۷۱ هزار و ۴۷۷ دانش‌آموز در درس علوم، ۵۴۴ هزار و ۷۸۱ نفر در درس ریاضی و  ۳۵۹ هزار و ۵۸۰ دانش آموز در درس فارسی باید در این کلاس‌های جبرانی شرکت کنند. طی دو سال گذشته میزان یادگیری دانش‌آموزان در تمامی دروس، از افت ۵۰تا۷۰درصدی حکایت دارد و نتایج مطالعات نشان می دهد که این افت تحصیلی در دروس علوم و ریاضی محسوس‌تر است.  
اما وضعیت بغرنج آموزش فقط به کشور ما محدود نمی شود، پیش تر رئیس سازمان یونسکو تاکید کرد که هیچ پدیده‌ای در تاریخ به اندازه کرونا به سیستم و روند آموزشی جهان آسیب نزده است.  
سال ۲۰۲۰ سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) اعلام کرد، با وجود کمبودها در توسعه آموزش در جهان پیش از شیوع بیماری همه‌گیر ، پیش بینی می شد، بر اساس روند کاهشی معضلات آموزشی، شمار کودکان دچار افت تحصیلی از ۴۸۳ میلیون نفر به ۴۶۰ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ برسد اما بر خلاف انتظارات تعداد آن‌ها به ۵۸۴ میلیون نفر رسید. به گزارش خبرگزاری دولت (ایرنا) سازمان ملل متحد در گزارشی از پیامدهای شیوع همه‌گیری در حوزه آموزش به عنوان «فاجعه نسل» نام برد که تاثیر منفی آن برای دهه ها توسعه جهانی را به تاخیر می اندازد. بر اساس اعلام یونسکو، آمریکای لاتین و کارائیب و آسیای مرکزی و جنوبی از جمله مناطقی هستند که شاهد بیشترین افت تحصیلی بوده اند. 
در آمریکای لاتین تنها ۴۲ درصد دانش‌آموزان مقطع دبیرستان در پایان سال ۲۰۲۰، از مهارت خواندن بدون مشکل برخوردار بوده اند، حال آنکه این میزان در سال ۲۰۱۹، ۵۵ درصد بوده است. 
میانگین جهانی این شاخص نیز از ۴۱ درصد به ۳۴ درصد کاهش داشته است.
نیکاراگوئه و گویان فرانسه دو کشور منطقه با کمترین میزان تعطیلی کلاس‌ها و برزیل، پاراگوئه، بولیوی، گواتمالا، السالوادور، هندوراس، کاستاریکا و پاناما با بیشترین ساعات تعطیلی شاهد آسیب ۷۵ تا ۸۹ درصدی بوده اند. 
 افت تحصیلی قابل جبران است؟ 
پرسشی که به ذهن خطور می کند، این است که عقب ماندگی های تحصیلی چگونه قابل جبران است، آیا پس از برگزاری کلاس های «جبرانی» می توان آسیب ها و پیامدهای تعطیلی آموزش حضوری ظرف دو سال گذشته را به حداقل رساند؟ 
«محمدرضا نیک نژاد»- معلم فیزیک و کارشناس آموزش، پیش از پاسخ به این پرسش تاکید می کند
 که اکنون برای جبران عقب ماندگی ها و افت تحصیلی دانش آموزان فرصت لازم را در اختیار نداریم اما این مقوله، نیازمند برنامه ریزی و هدف گذاری مشخص و کارآمد از سوی وزارتخانه است. ضمن آنکه در این زمینه تجارب جهانی و ثابتی موجود است و باید تا پیش از آغاز سال تحصیلی جدید، گروه هایی را در هر مدرسه متشکل از مشاور و معلم کلاس و نماینده ای از انجمن اولیا به شکل منسجم به خدمت بگیریم تا آنان بتوانند منافع ذینفعان آموزش را تا حدودی تامین کنند و این گروهها، آزمون هایی را در هر پایه تحصیلی برگزار و از میزان فراگیری دانش آموزان
 به ارزیابی کیفی دست یابند؛ اما نه همه مطالب درسی بلکه مطالب و دانسته هایی که برای مهارت های آموزشی و آینده زیستی تمامی محصلان ضرورت دارد. پس از ارزیابی  و انجام برآوردهای منسجم، می توان با دسته بندی دانش آموزان و هماهنگی مدرسه و معلم به شکل گروهی باتوجه به دانسته ها و مهارتها و نواقص و اشکالات درسی محصلان، برنامه ریزی لازم را انجام داد. برخی از مطالب درسی را دانش آموزان صرفا برای امتحان مطالعه می کنند و به طورکلی کاربردی نیستند اما برخی از متون درسی، پایه ای و بنیادین اند؛ همانند دروس ریاضی و یا فارسی که در طول زندگی فردی و اجتماعی بسیار نقش مهمی دارد و باید اشکالات در این دروس برطرف شود. 
«نیک نژاد» معتقد است که دانش آموزان در تمامی پایه ها به افت آموزشی دچار شده اند اما محصلان مقطع متوسطه تا حدودی توانسته اند با آموزش مجازی ارتباط بیشتر و بهتری بگیرند، حال آنکه سه پایه اول ابتدایی بیشترین آسیب را دیده اند و این گروه از دانش آموزان باتوجه به ویژگی های ذهنی و جسمی نمی توانند در قالب آموزش مجازی بر روی درس متمرکز باشند. به طورکلی معلمان باید در هر پایه ای بررسی های لازم را انجام دهند تا مشخص شود دانش آموزان در چه مباحثی ضعیف هستند و در عین حال آن ارزیابی کیفی مدنظر باشد.
او در ادامه با اشاره به دانش آموزانی که امسال کنکور دارند، دو دیدگاه را مطرح می کند، یک دیدگاه مبتنی برآن است که این دانش آموزان در ایام کرونا بسیار آسیب دیده اند و امسال در آزمون سراسری توفیقات لازم را کسب نخواهند کرد اما دیدگاه دیگر معطوف برآن است که از فرصت کرونا و تعطیلی حضوری مدارس استفاده کرده و برای کنکور آماده شده اند، اما آزمون سراسری کاملا رقابتی است، به این مفهوم که اگر سوال سخت باشد، برای همه سخت است و در این زمینه تقویت روحیه دانش آموزان اهمیت بیشتری دارد ولی می توان این دسته از محصلان را با مروری بر متون آموزشی و به شکل روحی روانی آماده کرد، هرچند که باتوجه به محدودیت زمانی، امسال نمی توان برای دانش آموزان کنکوری کاری انجام داد و باید برای سال بعد هدفگذاری کرد. 
برخی از کارشناسان آموزشی به ما می گویند، دانش آموزان کنکوری که با وضعیت مالی مناسب در تهران و مراکز استانها سکونت داشته اند، در این دو سال به معلم خصوصی متوسل شده و یا از پلتفرم هایی به غیر از شبکه شاد استفاده کرده اند و به هر ترتیب در کلاس درس حضور نداشته اند. اغلب این دانش آموزان درحال آماده شدن برای شرکت در کنکور بوده اند و طی دو سال گذشته با صرف هزینه های گزاف و تهیه کتب کمک درسی خود را برای شرکت در آزمون سراسری آماده کرده اند
 و برخی از مدارس غیردولتی به صورت نیمه فعال دایر بوده اند تا دانش آموزان کنکوری بر روی این آزمون متمرکز باشند. 
 به گفته این کارشناسان، خانواده هایی که بضاعت مالی ندارند، فرزندانشان به کلی ترک تحصیل کرده اند و یا به افت تحصیلی شدیدی دچار شده اند و اتفاقا این نابرابری های آموزشی امسال هم در آزمون سراسری خود را هویدا می سازد و بازهم دانش آموزان مناطق محروم بی نصیب می مانند؛ آنهایی که به فرصت برابر آموزشی دسترسی ندارند و به دلیل نداشتن معلمان متخصص و کارآمد در دوران کرونا بیشترین ضربه را متحمل شده اند. این کارشناسان امیدوارند که سازمان سنجش برای کاهش نابرابری های آموزشی، در بحث سهمیه بندی تجدیدنظر کند، در غیراین صورت به سیاق همیشه، رتبه های برتر و رشته های خوب، نصیب مناطق برخوردار می شود. 
 عدم فراگیری خواندن و نوشتن در ۳۵ درصد دانش آموزان ابتدایی  
گروهی از کارشناسان سوای بحث کنکور، تاکید می کنند که آموزش و پرورش باید پس از بازگشایی مدارس، رفتار ورودی دانش آموزان را ارزیابی می کرد که این اتفاق رخ نداده، بنابراین انتظار می رود که در تابستان و پیش از آغاز سال تحصیلی، ارزشیابی اولیه انجام شود، به ویژه در سه پایه نخست تحصیلی این موضوع بسیار ضروری است. چراکه بیشترین احساس نیاز به معلم و آموزش های حضوری به دوره ابتدایی و سه سال اول تحصیل بازمی گردد. اگر این ارزشیابی مورد توجه نباشد، هرگز مشخص نمی شود که دانش آموزان از نظر افت تحصیلی در چه وضعیتی قرار دارند. «ابراهیم سحرخیز»- معاون اسبق آموزش متوسطه و کارشناس آموزش و پرورش، با تاکید بر انجام ارزیابی از رفتار ورودی دانش آموزان، در گفت و گو با ما عنوان می کند: «در این دو سال، اظهارنظرهای مختلفی صورت پذیرفته و آمارهای متعددی هم ارائه شده از اینکه ۵٫۵ میلیون دانش آموز ترک تحصیل کرده اند و یا ۳٫۵ میلیون دانش آموز به فضای مجازی دسترسی نداشته اند. این آمارها درحالی ارائه شده که پیش از کرونا، ۳۵ درصد دانش آموزان ابتدایی به دلیل تراکم بالای کلاسی و نبود معلم متخصص، سواد خواندن و نوشتن را فرا نمی گرفتند، بنابراین ضعف بنیه تحصیلی فقط هم به دوران کرونا ارتباطی ندارد. اما پس از شیوع این ویروس، افت تحصیلی تشدید شده، به ویژه برای دانش آموزان ابتدایی، زیرا محصلان دوره متوسطه به هرشکل با تهیه امکانات لازم و نرم افزارها و کتاب های کمک درسی می توانند این عقب ماندگی را به نوعی جبران کنند، ولی در دوره ابتدایی هیچ راهی به جز آموزش حضوری وجود ندارد، مسلم است که نمی توان برای مقطع اول ابتدایی مهارت خواندن و نوشتن و حساب و کتاب را از طریق فضای مجازی آموزش داد و این مسئله مستلزم آموزش چهره به چهره است. حتی در برخی مناطق کشورمان، زبان مادری دانش آموزان، فارسی نیست و در گذشته برای دانش آموزان ابتدایی در این مناطق، به مدت دو هفته تا یک ماه کلاس جبرانی برگزار می شد تا آنان فارسی را بیاموزند. اگر تعمیم پذیری و پوشش کلاس های پیش دبستانی بالا باشد، می توان آن خلاء زبان مادری را جبران کرد اما در برخی روستاها، کلاس های پیش دبستانی در بدو شیوع کرونا تعطیل شده و لذا دانش آموزانی که زبان مادری شان فارسی نیست، دچارافت تحصیلی شده اند و آموزش مجازی نتوانسته به کمک آنها بیاید.»
 ارزشیابی اولیه از رفتار ورودی دانش آموزان
راهکار پیشنهادی «سحرخیز» آن است که با تامین بودجه لازم و مشارکت والدین در تابستان برای مناطق دو زبانه و سایر نقاط کشور یک ماه کلاس جبرانی برگزار شود: «آموزش و پرورش رودربایستی را کنار بگذارد و با انجام ارزشیابی اولیه از رفتار ورودی دانش آموزان مشخص کند که آنها در چه مرحله ای قرار دارند، ارزشیابی پایانی هم بسیار مهم است و نباید بخش هایی از کتاب را حذف و با ارفاق های بی مورد در حق دانش آموزان جفا کرد. برای سال تحصیلی آینده باید برمبنای ارزشیابی اولیه نسخه پیچید و در جایی که لازم است با برگزاری کلاس جبرانی مشکل را حل کرد. در غیر این صورت باید شورای مدرسه را در شهر و روستا فعال و تا آنجایی که ممکن است با مشارکت اولیا وکمک آموزش و پرورش به این موضوع ورود کرد. اگر چنین اقداماتی در دستور کار نباشد، افت تحصیلی، سطح سواد پایه دانش آموزان را تحت الشعاع قرار می دهد و سال های بعد مجبوریم هزینه های گزافی را متحمل شویم و حتی خانواده ها ناچارند برای فرزند خود معلم خصوصی بگیرند که این اقدام به معنای تحمیل هزینه است. ضمن آنکه یادگیری برخی دروس همانند ریاضی و یا خواندن و نوشتن از چنان اهمیتی برخوردار است که نمی توان دانش آموزان را با ضعف و افت تحصیلی به حال خود رها کرد، حتی برخی از آنها قادر نیستند نام خود را بنویسند، با این حال طبق اطلاعات ما، هنوز مدارسی هستند که به شکل حضوری فعالیت نمی کنند!»
هرچند تداوم آموزش ها به صورت آنلاین و غیر حضوری در شرایط همه گیری ویروس کرونا امری اجتناب نا پذیر بود اما به دلایلی همچون ناتوانی بسیاری از خانواده ها در تهیه گوشی موبایل، هزینه های اینترنت، آشنایی ناکافی جمعیت زیادی از معلمان با الزامات تدریس در فضای مجازی و مهارت حداقلی آنها در تولید یا بهره گیری از محتواهای مفید در این زیست بوم جدید،  نبود زیر ساخت های لازم به ویژه در مناطق روستایی، تمرکز پایین دانش آموزان و کاهش امکان نظارت والدین و معلمان از کیفیت حضور آنها در فضای مجازی، ضربات محکمی  بر پیکره نظام تعلیم و تربیت وارد کرده که به گفته «حدیقه عبدی»- مدیر دبستان، جبران آن چه بسا سالیان زیادی زمان می برد. او به ما می گوید: «اگرچه فعالیت چشمگیر معلمان و همچنین تعامل و همکاری اولیای دانش آموزان  در این دوران بسیار ستودنی است  اما متاسفانه این شیوه آموزش نتوانست آنچنان که باید جای آموزش حضوری و چهره به چهره را برای دانش آموزان پر کند  و زمینه ساز افت شدید تحصیلی، به ویژه افت پنهان کیفیت آموزشی دانش آموزان در سنین پایه و ابتدایی شد. این مسئله ای است که عمق و گستردگی آن در روزهای بازگشایی مدارس آشکارتر شده است، معضلی که احتمالا اصلی ترین عاملش، نبود نظارت کافی به خصوص در زمان امتحانات مجازی بوده است. وضعیتی که به دانش آموزان، به سادگی فرصت و امکان تقلب به هنگام پاسخگویی به پرسش ها و حل مسائل را می داد و در نتیجه به سادگی معلمان، اولیا و مسئولان را نسبت به میزان پیشرفت واقعی آنها در امور تحصیلی و آموزشی دچار اشتباه کرد.»
 وابستگی مفاهیم درسی
«حدیقه عبدی» می گوید: «اکنون با حضوری شدن مدارس، انتظار می رود تا از میزان معضلاتی مانند غیبت در کلاس ها و یا تقلب در امتحانات به میزان زیادی کاسته شود، مسائل دیگری همچون ارتقا کیفیت یادگیری رخ نموده اند که در همین زمان اندک ثابت شده به اصلی ترین چالش مدارس در روزهای منتهی به امتحانات پایان سال و احتمالا سال های آینده تبدیل می شود. مفاهیم و موضوعات کتاب های درسی مانند حلقه های زنجیر  به هم وابسته است، به عبارتی اگر دانش آموزی مطالب پیش نیاز و پایه را به خوبی نیاموخته باشد، در یادگیری مطالب جدید دچار مشکلات جدی خواهد شد، چرا که آمادگی ذهنی آنها بر یادگیری مسائل و مفاهیم جدید تاثیر بسزایی دارد. از همین رو انتظار می رود تا کارشناسان آموزشی و مسئولان مربوطه در وزارت آموزش و پرورش هرچه سریعتر   راهکارهایی را ارائه دهند تا  هم دانش آموزان و هم معلمان با میل و رغبت بیشتری در کلاس های جبرانی یا فوق برنامه شرکت فعال داشته باشند و جبران این عقب ماندگی که هرروز ابعاد بیشتری از آن مشاهده می شود را وجه همت خود قرار دهند.»
«سحر بیات»- عضو هیئت مؤسس مجمع متخصصین و نخبگان ایران و دبیر دفتر تعلیم و تربیت بر این مسئله تاکید دارد که مدارس در هنگامی بازگشایی شده است که بخش زیادی از کتب درسی تدریس شده و معلمان هم اکنون درحال آموزش مباحث باقی مانده اند. «بیات» به ما می گوید: «اتفاق خاصی رخ نداده و دانش آموزان با همان میزان افت تحصیلی در پشت میز و نیمکت های کلاس درس حضور دارند و نسبت به آموزش مجازی اتفاق ویژه ای برای دانش آموزان رقم نخورده، مشخص است که آموزش حضوری کیفیت بیشتر و بهتری دارد اما معلمان نمی توانند در مدتی کوتاه برای عقب ماندگی تحصیلی دانش آموزان کاری انجام دهند، چرا که طی دو سال، دانش آموزان آسیب دیده اند و جبران آن ساده نیست.»
 توجه به زیرنظام های سند تحول
عضو هیئت مؤسس مجمع متخصصین و نخبگان ایران بر این باور است که کیفیت آموزش، بحثی تخصصی است و اگر بنا باشد فارغ از آسیب های کرونا، آموزشی با کیفیت داشته باشیم و مدارس ما، آن کارآمدی لازم را کسب کنند، باید به تمام زیرنظام های مورد اشاره در سند تحول، توجه شود، به طور مثال، بحث محتوای کتب درسی بسیار جدی است و محتوای آموزشی ما کارآمد نیست و این عدم کارآمدی شامل معلمان هم می شود که به اندازه کافی آن مهارت و کارآیی لازم را ندارند و همچنان بر روش های قدیمی و معلم محوری متکی اند و به روش های نوین آموزش؛ مبتنی بر رشد تفکر کودکان و نوجوانان و رشد تفکری که به توسعه اندیشه انتقادی و خلاقانه و تفکر شناختی و فراشناختی منجر می شود، تجهیز نشده اند و فاقد مهارت ها و ابزارهایی هستند که بتوانند این موارد را به دانش آموزان  انتقال دهند. یکی دیگر از زیرنظام های آموزشی ما، ارزشیابی است که در این زمینه هم با چالش های متعددی مواجهیم. به طورکلی زیرنظام برنامه درسی ما، دچار مشکل است. بنابراین آموزش حضوری، به تنهایی کیفیت را ارتقاء نمی دهد، چراکه کیفیت آموزش به کارآمدی شش زیرنظام سند تحول بستگی دارد که برنامه ای در این زمینه ارائه نشده و نقشه راه نامشخص است، گویا قصد نداریم بر این موارد متمرکز شویم. از این رو، نظام آموزشی ما در سال تحصیلی آینده نیز همان روالی را طی می کند که پیش از کرونا پیموده است و در این شرایط نمی توان به جبران کاستی ها و افت تحصیلی دانش آموزان امیدوار بود. با تصمیم شورای سیاست گذاری وزارتخانه مبنی بر عدم تحول، خروجی مدارس ما همانی خواهد بود که دو سال پیش از شیوع کرونا بوده است.»
 مسیر دشوار معلمان
«بیات» بر این موضوع صحه می گذارد که تعطیلی آموزش حضوری به دانش آموزان لطمه وارد کرده است. او فرزند خودش را مثال می زند که سال گذشته در مقطع اول ابتدایی تحصیل کرده و به علت عدم درک و دریافت لازم محتوای درس از طریق قاب مجازی، مجدد این پایه تحصیلی تکرار شده است، براین اساس تصریح می کند در مقاطع ابتدایی و به ویژه کلاس اول، میزان آسیب ها به نسبت سایر مقاطع تحصیلی بیشتر است، ضمن آنکه در پایه های ابتدایی، خانواده ها چندان تسلطی ندارند و رشد تفکر در یادگیری جمعی و حضوری برای کودکانی که اولین بار پشت میز و نیمکت های کلاس درس می نشینند تاثیر متفاوتی دارد. معلمان از تمامی پتانسیل و ظرفیت فضای مجازی استفاده کردند اما کار گروهی و جمعی در آموزش حضوری به لحاظ روانشناختی بر یادگیری دانش آموزان مقطع ابتدایی بسیار تاثیرگذار است. ما می دانیم که پایه اول ابتدایی توصیفی است و چندان هم بحث نمره مطرح نیست، بنابراین نمی توان ارزیابی دقیقی داشت که تا چه حد یادگیری موثر در این دانش آموزان رخ داده است. «بیات» تاکید می کند: «سال تحصیلی آینده، معلمان با چالش بسیار جدی ای مواجه خواهند بود و مجبورند برای جبران ضعف تحصیلی در دو سال گذشته بیشتر تلاش کنند و این مسئله مستلزم صرف زمان بیشتر و نیازمند طرح درس جدیدتر و روش های آموزشی متنوع تر است تا معلمان بتوانند این چالش را رفع کنند که البته کار ساده ای هم نیست.»