گروه اجتماعی
بحث بازگشایی مدارس از تابستان داغ شده و تا هم اکنون که ما در حال نگارش این متن هستیم، بحث و نظرها بدون خروجی مشخص و اطمینان بخشی به خانواده‌ها ادامه دارد. امروز که ۱۵ آبان ماه است، باتوجه به اظهارات سرپرست وزارت آموزش و پرورش، دانش آموزان متوسطه دوم احتمالا راهی مدرسه شده اند و دانش آموزان متوسطه اول و ابتدایی نیز در نخستین روز آذرماه پشت میز و نیمکت های کلاس درس می نشینند تا از بار پیامدهای منفی آموزش مجازی و افزایش چشمگیر ترک تحصیل و افت محسوس کیفیت آموزش کاسته شود. مطالعات جهانی و تجارب نظام‌های آموزشی نیز مؤید این نکته است که تعطیلی  مدارس نتوانسته بر کاهش گسترش همه‌گیری کرونا تأثیر چندانی داشته باشد و دوری از آموزش حضوری، آسیب‌های جسمی و روحی متعددی را برای دانش‌آموزان دربر داشته است و جوامع مختلف، سیاستگذاری آموزشی خود را بر حضور دانش‌آموزان در کلاس‌های درس بنا نهاده‌اند. اما آموزگاران و مدیران مدارس و 
خانواده‌ها می گویند که به رغم مشکلات آموزش آنلاین و تمایل برای حضور در مدرسه، وزارتخانه در این دو سال اقدامات شایان توجهی برای رعایت فاصله گذاری انجام نداده و تراکم کلاسی بالاست. بر این اساس، حواشی پیرامون رعایت پروتکل‌ها در مدارس و واکسیناسیون دانش آموزان محل اختلاف‌نظر است.
بی تردید ادامه تعطیلی مدارس، نسخه کارآمدی نیست و به دلیل فقر حرکتی، چاقی و انزوای اجتماعی، باید مدارس بازگشایی شوند اما مسئله این است که وزارتخانه آموزش و پرورش، همچنان وزیر ندارد و با سرپرست اداره می شود و این سرگردانی و روزمرگی که اکنون مهم‌ترین وزارتخانه کشور به آن دچار است، تأثیرش را در موضوعی به اهمیت بازگشایی مدارس نیز گذاشته است و بسیاری از مدیران که می دانند عمر ماندگاری آنان به علت تغییر دولت، کوتاه است، انگیزه ای ندارند تا به شیوه ای اثرگذار به ایفای نقش بپردازند و اگر از ناکامی های ریشه دارو اشکالات تاریخی این وزارتخانه بگذریم، با تشدید روند واکسیناسیون عمومی، بسیاری از متخصصین امر تا حدودی نسبت به شرایط کنترل اپیدمی دلگرم شده اند اما وزارت آموزش و پرورش باید صاحب وزیری باشد تا با قوت و قدرت و مصمم، پروژه بازگشایی مدارس را به نحوی مدیریت کند که اعتماد خانواده‌ها و آموزگاران جلب شود. موضوع مهم‌تر که نباید از قلم بیفتد، برقراری امکانی برای رعایت پروتکل هادر مدارس است و به این نکته کلیدی هم باید توجه کرد که بدون استناد به مطالعات عمیق و دقیق علمی و در نظر گرفتن شرایط بومی نمی توان مدارس را بازگشایی کرد. پر واضح است که همان ابتدای فراگیری کرونا تا به امروز کارشناسان حوزه آموزش و البته مقامات بهداشت و درمان کشور، درپی یافتن راه حلی بودند تا بتوانند از پیامدهای دوری دانش آموزان از درس و مشق بکاهند و اکنون برای کاهش آسیب ها بر بازگشایی مدارس تأکید می کنند. 
 تبعات تعطیلی مدارس
از هنگامی که آموزش مجازی به علت شیوع کرونا پا گرفته، این وزارتخانه تحرک لازم را نداشته تا زمینه را برای رعایت پروتکل ها فراهم کرده و دستکم خانواده‌ها را قانع کند که در مدارس خطری دانش آموزان را تهدید نمی کند. ما در این مدت با دانش آموزان و آموزگاران بسیاری صحبت کرده ایم که اغلب آنها، دیگر دوست ندارند در خانه بمانند و از آسیب های غیرقابل جبران دوری از مدرسه می گویند. تعطیلی مدارس تبعات بسیاری داشته که نتایج مطالعات ملی و بین‌المللی از زبان فرهاد کریمی- رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش‌ و پرورش نشان می‌دهد: دانش‌آموزان ما از تعطیلی مدارس دچار آسیب جدی شده‌اند که این آسیب هم به لحاظ کیفیت یادگیری و هم تعاملات اجتماعی، روانی و رفتاری است که باید بین «دانش‌آموز و معلم»، «دانش‌آموز و دانش‌آموز» و «دانش‌آموز و مدیر مدرسه» شکل بگیرد که از این لحاظ مجموع بررسی‌ها و دیدگاه‌های علمی حاکی از آن است که تعطیلی مدارس آسیب‌های فوق‌العاده زیادی را هم به آموزش‌وپرورش و هم به دانش‌آموزان وارد می‌کند.
فرهاد کریمی در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، نتایج پژوهش‌هایی را ارائه می دهد که طبق آن، حتی باکیفیت‌ترین آموزش‌های مجازی و برخط، حداکثر ۵۰ درصد می‌تواند به تحقق اهداف آموزشی و یادگیری کمک کند، «آنچه ما در آموزش‌های مدرسه‌ای، حضوری و تعاملات «دانش‌آموز و معلم» و «دانش‌آموز، دانش‌آموز» مواجه هستیم، همین تعاملات چهره‌به‌چهره، استدلال کردن در رابطه و دیدن دیدگاه‌های فرد دیگر است که می‌تواند به رشد اجتماعی، فکری و اخلاقی کمک کند و این رشد به سایر حوزه‌های معرفتی و فکری دانش‌آموز هم گسترش پیدا کند.» 
با توجه به اظهارات ذکر شده، این پرسش پیش می آید که بازگشایی مدارس باید چگونه باشد؟ آن هم وقتی به وضوح روشن است که بسیاری از مدارس ما از شرایط بهداشتی مناسبی برخوردار نیستند و از زیرساخت های لازم برای رعایت حداقلی پروتکل ها نیز محروم اند. به نظر می رسد که امسال برخلاف سال گذشته، واکسیناسیون دانش آموزان و معلمان، اطمینان بخش متخصصان و تصمیم گیران وزارتخانه بوده است. طبق اعلام علیرضا کمرئی- سخنگوی وزارت آموزش و پرورش، «تا ۱۰ آبان ۸۸ درصد دانش آموزان ۱۲ تا ۱۸ سال واکسن زده‌اند. در ۱۶ استان ۹۰ تا ۹۹ درصد و در ۱۱ استان ۸۰ تا ۹۰ درصد دانش آموزان واکسن دریافت کرده‌اند.» حال آنکه تزریق واکسن به تنهایی کافی نیست و منجر به عدم ابتلای صد درصدی نمی‌شود و فقط از موارد حاد بیماری یا فوت به علت کووید ۱۹ تا حد زیادی جلوگیری می‌کند و تضمینی نیست که دانش آموزان به ویروس مبتلا نشوند. مسعود یونسیان- رئیس کمیته راهبری مطالعات واکسیناسیون وزارت بهداشت بر این مهم تأکید می کند که «در بازگشایی مدارس، مسئله ضروری نه واکسیناسیون دانش آموزان که اطرافیان آن‌هاست و در حقیقت واکسیناسیون شرط لازم برای بازگشایی مدارس نیست. کشورهای متعددی که توانسته‌اند کرونا را کنترل کنند و مدارس را باز کنند، چنین شرطی را قائل نشده‌اند که حتما دانش آموزان باید واکسینه شده باشند تا مدارس باز شود. در عوض این کشورها برای بازگشایی مدارس شروط دیگری دارند، اینکه چگونه بتوانند فاصله فیزیکی و بهداشت دست را رعایت کنند و چطور ماسک را برای دانش آموزان به اندازه کافی تأمین کرده باشند و چطور سازوکاری داشته باشند که مطمئن شوند دانش آموزان یا معلمان اگر کسالتی پیدا کردند، بدون اینکه بخواهند آداب معمول را رعایت کنند، بتوانند از مرخصی استعلاجی استفاده کنند، آن هم برای اینکه دیگران را آلوده نکنند و در واقع راهکار برای شناسایی زودهنگام دانش آموزان بیمار از جمله این موارد است.»
 مخاطرات بازگشایی مدارس همزمان با اوج‌گیری پیک ششم 
پس از افزایش میزان واکسیناسیون که اتفاقی امیدوار کننده است، نگرانی ها درباره ورود به پیک ششم به نقطه اوج خود رسیده است و متخصصان، درباره خطر بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها هشدار داده اند. با این وجود، علیرضا کاظمی، سرپرست وزارت آموزش و پرورش، اعلام کرده است که مدارس از ۱۵ آبان تا اول آذر بازگشایی می‌شوند. او خاطرنشان کرده است که شرکت نکردن دانش‌آموزان در کلاس‌های درس غیبت محسوب می‌شود و اگر ما مسئول بازگشایی هستیم، مردم باید حرف ما را گوش بدهند. در صورتی که مسعود یونسیان- اپیدمیولوژیست معتقد است «بازگشایی مدارس باید همراه با ارزیابی ابعاد مختلف و در تعامل با افرادی باشد که در ارتباط مستقیم با بازگشایی مدارس هستند. «به نظر می‌رسد که بازگشایی مرحله به مرحله و نسبی به این ترتیب که توامان آموزش حضوری و مجازی شروع شود و بعد به سمت این بروند که به صورت کامل آموزش حضوری شود، تصمیم عاقلانه‌ای باشد.»
حمیدرضا بیژنی در جایگاه جامعه‌شناس نیز بر لزوم پرهیز از نگاه صفر و صدی در تصمیم‌گیری­‌ها  تأکید می کند: « بهترین راهکار در حال حاضر این است که دولت با تنظیم ضوابطی سیال، انتخاب حضوری یا مجازی بودن مدارس را با تأکید بر کیفیت وضعیت تحصیلی به مدارس و خانواده­‌ها محول کند البته تحقق این امر به نحوی است که اولا دانش­‌آموزان تنها ساعات یا روزهایی معین از ایام هفته را ملزم  به حضور در مدرسه باشند ( برای مثال دو روز در هفته) و دوما انتخاب کلاس­‌ها و دوره­‌های حضوری منوط باشد به وضعیت تحصیلی دانش آموزان در درس­‌هایشان با محوریت برگزاری آزمون ‌هایی که در طول دوران مدرسه از دانش آموزان دریافت می­‌شود.»
این جامعه شناس اضافه می کند: بدین ترتیب شاهد خواهیم بود بدون اینکه موضوع آموزش حضوری را تبدیل به مسئله­‌ای اجتماعی کنیم، می­‌توانیم با احترام به نگرانی­‌ خانواده­‌ها و اعتماد به دستورالعمل­‌های مدیریتی و آموزشی مدارس و معلمان، از ظرفیت­‌های مردمی در جهت مدیریت این موضوع استفاده کنیم.
 چه دانش آموزانی به مدرسه رفته اند؟
یک ماه و ۱۵ روز از آغاز سال تحصیلی می گذرد و مطابق سیاست‌های دولت، چند گروه از دانش‌آموزان سوم مهر به مدرسه رفته اند.
 که گروه اول، دانش‌آموزان مدارس کم جمعیت عشایری و روستایی اند؛ در این گروه، مدارسی که دارای کمتر از ۱۵ دانش‌آموز بوده اند به صورت حضوری دایر شده اند و در نیمه دوم مهرماه، مدارسی با جمعیت بالاتر روستایی و عشایری دایر شده اند. 
دانش‌آموزان شاخه‌های کاردانش و فنی‌وحرفه‌ای نیز به دلیل دروس مهارتی به صورت حضوری آموزش دیده اند و به گفته علیرضا کمرئی، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش، در این گروه نیز استانداردهای بهداشتی باید رعایت شود که البته چون دروس مهارتی در کارگاه برگزار می‌شود، فضای کارگاه‌ها عمدتا سوله و بزرگ است. دانش آموزان  پایه اول ابتدایی نیز بنا بود که برخی روزها با در نظر گرفتن شرایط و پروتکل‌ها در مدرسه حضور پیدا کنند تا با معلم و فضای کلاس و مدرسه انس بگیرند.
اخیرا هم به دلیل آنکه قرار است دانش آموزان متوسطه اول و ابتدایی آذرماه به مدرسه بروند، احمد وحیدی- وزیر کشور گفته است: برای بازگشایی مدارس برابر ابلاغیه های قبلی که آموزش و پرورش اعلام کرده عمل خواهد شد و قطعا رعایت پروتکل‌های بهداشتی ، استفاده از ماسک و حفظ فاصله گذاری فیزیکی باید در دستور کار قرار گیرد و بازگشایی مدارس به صورت حضوری، آنلاین و ترکیبی انجام خواهد شد. البته در شهرهای قرمز مطابق وضعیت شهرهای قرمز عمل می‌شود.
 شرط و شروط وزارت بهداشت 
شروط وزارت بهداشت برای بازگشایی مدارس هم در مواردی خلاصه می شود که از قول معاون فنی مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت نقل شده است. محسن فرهادی تشریح کرده است، مهم‌ترین شرط این است که تمامی کارکنان مدرسه، نسبت به واکسینه کردن خودشان اقدام کنند و اگر فردی به دلایل غیرموجه نسبت به انجام واکسیناسیون اقدام نکند، لازم است که هر ۷۲ ساعت یک بار PCR آزمایشگاهی را به مسئول مدرسه ارائه کند. همچنین تمام دانش‌آموزان ۱۲ سال به بالا که اکنون در چرخه واکسیناسیون کشور قرار دارند، باید واکسینه شوند. در هر کلاس هم فضای چهار متر مربع را برای هر دانش‌آموز نیاز داریم و این فضا باید به‌گونه‌ای چیدمان شود که یک‌ونیم تا دو متر فاصله بین دانش‌آموزان از یکدیگر و دانش آموزان از معلمین باشد. در تمام طول ساعت آموزش ماسک باید هم به صورت کارکنان و هم دانش‌آموزان باشد. در زنگ‌های تفریح باید تمهیداتی دیده شود که فاصله یک‌ونیم تا دو متری میان دانش‌آموزان حفظ شود. از ورزش‌های پربرخورد در حیاط مدرسه جلوگیری شود. از همه مهم‌تر اینکه در طول مدت حضور در کلاس تهویه مناسب و تأمین هوای تازه باید فراهم باشد. بنابراین باید پنجره‌ها و در کلاس باز باشد. با شروع فصل سرما باید به دانش آموزان اعلام کنیم که با لباس کامل و گرم بیایند.
در همین حال، محمدرضا نیک نژاد در قامت معلم و کنشگر عرصه آموزش به بازگشایی مدارس بدون تدارک مقدمات لازم و فراهم سازی زیرساخت ها انتقاد کرده و به «رسالت» می گوید: «از ابتدای سال تحصیلی که برخی مدارس روستایی و عشایری و یا شهرهای کوچک بازگشایی شده اند، ما تصاویری را در فضای مجازی از حضور پرتعداد دانش آموزان در کلاس‌های درس می بینیم که تنها پروتکل رعایت شده، زدن ماسک است. مشکل بزرگتر برای ما، دایر کردن کلاس‌ها برای دانش آموزان مقطع متوسطه است که تراکم کلاس ها در شهرهای بزرگ بالاتر و در هر کلاس درس تقریبا، ۳۶ دانش آموز حضور دارند که گفته اند باید ۱٫۵ تا ۲ متر بین دانش آموزان فاصله باشد که هر اندازه هم مدرسه بزرگ باشد، امکانی برای رعایت این فاصله نیست و استفاده از ماسک هم دردسرهای خاص خودش را دارد، دانش آموزان نمی توانند برای یک یا دو ساعت ماسک را روی صورتشان نگه دارند.  این سؤال هم مطرح است که آیا محصلان ما باید از صبح تا ظهر با یک ماسک باشند یا  باید چند بار ماسک خود را عوض کنند، این موارد شفاف نشده و معلوم نیست که در کلاس‌های ۳۶ نفره، چند نفر می تواننددر کلاس حضور پیدا کنند که شعاع ۱٫۵ متری رعایت شود. اما و اگرها فراوان است و هنوز تعداد مرگ و میرها سه رقمی است و ورزشگاه‌ها و سالن‌های تئاتر و بسیاری از مکان‌های جمعی بازگشایی نشده اند، اگرچه اهمیت مدرسه از ورزشگاه و بسیاری از مراکز بالاتر و آسیب های خانه نشینی دانش آموزان گسترده تر است و اغلب معلمان و آموزگاران برای بازگشایی لحظه شماری می کنند اما واقعیت ها در صحنه مدارس چیز دیگری را نشان می دهد. سوی دیگر ماجرا که بارها مورد اشاره قرار گرفته و باز هم باید تکرار کرد این است که آموزش مجازی، ناکارآمد بوده، نه فقط در کشور ما که در سطح جهان نیز این مسئله صادق است اما مسئولان ما فرصت لازم را در اختیار داشته اند تا برای این موضوع فکری کنند ولی صرفا به اظهارات شعاری و ویترینی بسنده کرده اند. 
همچنین اتخاذ تصمیم در حوزه بازگشایی مدارس را به عهده شورای مدرسه سپرده اند اما شنیده ایم که به این شورا سفارش شده، نسبت به بازگشایی اقدام کنند که این دو مقوله در تناقض باهم اند و آنچه مسلم بوده این است که در طول دوران کرونا، اقدامی برای تدارک زیرساخت ها و رعایت پروتکل ها صورت نپذیرفته و دستکم در مدارس دولتی کاری انجام نداده اند و مدام توپ را به معلم و مدیر مدرسه پاس داده اند تا بدون هزینه و با صرفه جویی، مدارس بازگشایی شود. در مدارس غیردولتی شاید به دلیل دانش آموز محوری و هزینه هایی که از خانواده‌ها دریافت می شود، وضعیت متفاوت باشد و خود را برای فراهم سازی زمینه های لازم به منظور رعایت پروتکل های بهداشتی موظف بدانند.»
 لازمه بازگشایی مدارس، هزینه کردن و تدارک زیرساخت‌هاست
این کنشگر مسائل آموزشی اضافه می کند: «سوای این موضوع، از هر طرف صداهای متفاوتی به گوش معلم و دانش آموز و خانواده می رسد و برخی مسئولان عنوان می کنند که باتوجه به در پیش بودن پیک ششم باید در بازگشایی ها تعجیل کرد اما مدارس بازگشایی می شوند! و یا متخصصین امر از عدم شتابزدگی و تهدیدات کرونا می گویند که باتوجه به واکسینه شدن جمعیت بزرگسال، شاهد شیوع فراگیری به سمت گروه های سنی پایین تر خواهیم بود و حتی خبرهایی در مورد میزان اثرگذاری واکسن ها در شبکه های اجتماعی و حتی رسانه های رسمی منتشر شده که نشان می دهد کارآیی بعضی واکسن ها در پیشگیری از عفونت بسیار کم است.  اگر همه این اظهارنظرها را کنار هم بگذاریم، دیگر جایی برای اطمینان خاطر خانواده‌ها و معلمان باقی نمی ماند و عجیب است که تلاشی هم از سوی مسئولان ما برای اعتمادسازی صورت نگرفته و بیشتر به شائبه ها و نگرانی ها دامن زده اند. برای پروژه بازگشایی مدارس باید دیدگاه‌ها و نقطه نظرات و آنچه در صحنه عمل مشاهده می شود، مبتنی بر کم خطر بودن حضور در مدارس باشد، که می بینیم این‌طور نیست. به عنوان مثال سپتامبر سال گذشته، در انگلیس چندین ماه بحث و بررسی های لازم انجام گرفت که چگونه مدارس را بازگشایی کنند، تا سرانجام به نقطه نظر مشترکی رسیدند و براین اساس حبابی ۱٫۵ متری برای دانش آموزان در نظر گرفتند و مرکزی سیار هم در هر مدرسه راه اندازی کردند؛ در این مراکز، پزشک و پرستار و روانشناس با تمام تجهیزات حضور یافتند و ابتدای ورود به مدرسه، از دانش آموزان تست گرفتند و تب آنها را بررسی کردند و اگر تب دانش آموزی بالا بود، یا او را به منزل برگردانند و یا به قرنطینه بردند؛ ما هم حداقل برای هر مدرسه باید یک پرستار در نظر بگیریم و برای بازگشایی هزینه کنیم. حدود ۲۰ سال است که دولت‌های مختلف، سرانه دانش آموزی را نمی پردازند، در حالی که اکنون این سرانه باید برای رعایت پروتکل ها به مدارس پرداخت شود.  نباید صرفا مطرح کرد که پروتکل ها را تدوین کرده ایم. در حال حاضر فقط این بحث مطرح نیست که ممکن است دانش آموزان مبتلا شوند و بعد جانشان را از دست بدهند، ما می بینیم که افراد پس از ابتلا باید میلیون ها تومان برای بهبودی خود هزینه کنند و اگر خدایی نکرده دانش آموزی مبتلا شود، هزینه ای مضاعف بر دوش خانواده‌هاست.»
این معلم در پایان اظهاراتش به آموزش ترکیبی هم گریزی می زند و می گوید: «حرف و حدیث ها در مورد آموزش ترکیبی هم هنوز بر سر جای خود باقی‌است. از همان ابتدای فراگیری کرونا، شیوه آموزش مجازی را به آموزگاران آموزش ندادند و خود آنها با آزمون و خطا و هزینه کردن متوجه شدند که چگونه باید تدریس کرده و کلاس را دایر کنند اما آموزش ترکیبی چه معنا و مفهومی دارد، چرا این شیوه را به ما آموزش نمی دهند، آیا این شیوه را هم معلمان باید با آزمون و خطا و هزینه از جیب خود بیاموزند؟ این همه صرفه جویی در امر آموزش بس نیست؟»