اللهیار سحرخوان
مشکلات اقتصادی و معیشتی همچون نم یک دیوار به تمام بخش‌های جامعه رسوخ می‌کند. درست مانند نم دیوار جامعه را سست می‌کند. دین را کمرنگ می‌کند و خانواده را ناآرام. خانواده آخرین پناهگاه هر فرد است. آخرین نهاد اجتماعی که شخص قبل از فروریختن در خود می‌تواند به آن پناه ببرد؛ اما در زمان بحران اقتصادی، خانواده که قرار است پناهگاه انسان باشد، خود می‌شود باری بر دوش او. خانواده گاهی دیگر نه‌تنها غار آرامش مرد و زن و فرزند نیست، بلکه معدن توقعات و انتظارات و فشارها نیز می‌شود. این حالت کاملا مغایر با فلسفه ازدواج است. سنت ازدواج بنا نهاده شده تا زن و مرد در کنار هم سکنی و آرامش داشته باشند و اگر بنا بود در بیرون از خانواده همه‌چیز آرام باشد، دیگر کارکرد آرام‌بخشی خانواده معنایی نداشت. قاعده این است که هرچه زندگی در جامعه سخت‌تر شود، بنیاد خانواده محکم‌تر گردد؛ اما گاهی درست برعکس این را شاهدیم. در شرایط فعلی که خانواده‌ها در فشار اقتصادی و معیشتی شدیدی  به سر می‌برند و مسئله کرونا نیز مزید بر علت شده؛ بسیاری از خانواده‌ها به سبب این شرایط، آسیب‌های جبران‌ناپذیری را متحمل شده‌اند. آسیب‌های مالی قابل جبران‌اند، اما آسیب‌های روحی و روانی هرگز کاملا ترمیم نخواهند شد. واقعیت این است که به‌واسطه مشکلات روزمره (مخارج زندگی، اقساط بانکی، تعطیلی اجباری و…) فشار زیادی روی خانواده و خصوصا سرپرست خانواده است و این دارد آسیب‌هایی جدی ایجاد می‌کند که کمترین آن، بروز دعواهای هرروزه و درنهایت وقوع طلاق و یا حتی مصائبی همچون خودکشی است.
خانواده موضوعی است که دین اسلام با هیچ‌کس در مورد آن شوخی ندارد. رهبر انقلاب جمله‌ای دارند که از آن جمله‌ها است. می‌طلبد آدم آن را یک‌جایی بنویسد و هر از چندی ببیندش. جمله‌ای مشهور که شهرتش هرگز آن را نخ‌نما نمی‌کند. «خانواده تنگه احد نظام است.» مسلمانان در جنگ احد از سوی پیامبر موظف به حمایت از تنگه‌ای شدند که اهمیت آن را درک نمی‌کردند؛ اما از همان ناحیه آسیبی خوردند که می‌توانست به شهادت رسول خدا منجر شود. وقتی آقا می‌گوید خانواده تنگه احد است، یعنی از خط قرمز هم یک‌چیزی آن‌طرف‌تر! یعنی همه‌چیز به این تنگه بستگی دارد. اگر قرار است فشار اقتصادی دفع شود، خانواده‌ها باید آن را دفع کنند همان‌گونه دفاع مقدس کاملا در پیوند با مقوله خانواده است.  
پناه بردن به شاخص‌های دینی و اخلاقی یکی از مهم‌ترین راهکارهایی است که بنیاد خانواده را از گزند بسیاری از آسیب‌های روحی و روانی و اقتصادی در امان نگه می‌دارد. درواقع می‌توان این‌چنین ادعا کرد در فضای فشار اقتصادی و معیشتی، فضائل اخلاقی همچون سنگرهای مقاومی هستند که مانع آسیب‌پذیری افراد در برابر چالش‌های زندگی می‌شوند. برای درک بهتر این موضوع به برخی از جان‌پناه‌های دینی و اخلاقی که در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی به انسان کمک شایانی می‌نماید اشاره می‌نماییم.صبر: «صبر، جامع اکثر اخلاق، ایمان و رئیس بزرگ و پیشوای عادل است. بنابراین بنده، در هیچ حالی از صبر بی‌نیاز نیست؛ زیرا آنچه را در دنیا می‌بیند یا موافق طبع اوست یا مخالف میلش و درهرحال صبر لازم است.»صبر دارای انواعی می‌باشد که در هر موضوعی متفاوت است، در اینجا می‌توان به صبر در برابر خشم شوهر، بهانه‌گیری‌های زن، صبر در برابر فقر، صبر در معیشت و… اشاره کرد.در آیات بسیاری سفارش به صبر شده است: «وَاصْبِرُوا  إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ؛ و صبر کنید که خداوند با صابران است» و « إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ؛ بی‌تردید، صابران پاداش خود را بی‌حساب و تمام خواهند یافت.» همچنین در روایات متعددی از ائمه بزرگوار سلام‌الله‌علیهم سفارش به صبر داریم: رسول اکرم می‌فرماید: «الصَّبرُ خَيرُ مَركَبٍ، ما رَزَقَ اللّه ُ عَبدا خَيرا لَهُ و لا أوسَعَ مِن الصَّبرِ؛ صبر، بهترین مرکب است که خداوند فراخ‌تر از آن به بنده روزی نکرده است.»درک متقابل و کاهش توقعات و انتظارات: در اینجا نقش زن به‌عنوان همسر، شریک زندگی و مادر بچه‌ها اهمیت زیادی دارد؛ چراکه وقتی زن از اوضاع مالی همسر خود مطلع باشد می‌تواند با قناعت و مدیریت زندگی، این دوران و شرایط را با تنش کمتری سپری کند، اما اگر زن از اوضاع همسر خود مطلع نباشد و یا بی‌تفاوت رفتار کند و تنها به فکر پول و خرج کردن باشد، تنش و جنگ اعصاب و در آخر طلاق اجتناب‌ناپذیر است. رسول اکرم دراین‌باره می‌فرماید: «لایَحِلُّ لِلمَرأةِ أَنْ تُکلِّفَ زَوجَها فَوقَ طاقَتِهِ …؛ برای زن جایز نیست که شوهرش را به بیش از توانایی‌اش مجبور کند…» همچنین امام صادق علیه‌السلام نیز می‌فرماید: «خَيْرُ نِسَائِكُمْ اَلَّتِي إِنْ أُعْطِيَتْ شَكَرَتْ وَ إِنْ مُنِعَتْ رَضِيَتْ؛ بهترین زنان شما آن زنی است که چون به او چیزی داده شود، سپاسگزاری کند و اگر به او چیزی داده نشود، راضی باشد.»این‌که زن به‌عنوان شریک زندگی از میزان درآمد، بدهی، مخارج و مشکلات همسر خود باخبر باشد، می‌تواند کمک بزرگی به بهبود مسائل اقتصادی و رفع آسیب‌های ناشی از آن به همسر خود کند. تعامل درواقع نوعی مشورت است و مشورت بسیار در اسلام سفارش شده است. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: «لا مُظاهَرَةَ أوثَقُ مِنَ المُشاوَرَةِ؛ هيچ پشتيبانی اطمینان‌بخش‌تر از مشورت نيست.»درک و فهم متقابل همسران: بسیاری از دعواهای زوجین و مشکلات آن‌ها، ناشی از عدم درک متقابل و فهم یکدیگر است. این‌که همسران نتوانند نسبت به یکدیگر فهم و درک مناسبی داشته باشند و هرکدام خود را ذی‌حق و ذی‌نفع ببیند در جامعه ما معضل بزرگی است که سبب افزایش آمار طلاق گردیده است. اگر هرکدام از زوجین، خود را جای دیگری بگذارد و از زاویه نگاه او به مسائل و مشکلات بنگرد، شاید عمده مسائل و دعواهای آن‌ها حل شود. اگر این درک و فهم زوجین نهادینه و عمیق باشد، حتی از چهره یکدیگر هم می‌توانند به درک متقابل دست یابند. به قول سعدی شیرازی که می‌فرماید: رنگ رخساره نشان می‌دهد از سردرون.در حالت کلی، آستانه تحمل افراد با یکدیگر متفاوت است، چه رسد به زوجین که از دو جنس مختلف هستند و مسلما آستانه تحملشان نیز متفاوت است. این موضوع کوچک و بزرگ ندارد؛ چه‌بسا انسان بزرگسال یا بچه‌ای که به سبب آستانه تحمل پایین مرتکب عمل خلاف و حتی مجرمانه گردیده است. دعوای خیابانی، دعوای خانوادگی، نزاع بین همسایه‌ها و تنش میان همسران، همه به‌نوعی ناشی از پایین بودن آستانه تحمل است که سبب تشکیل بسیاری از پرونده‌های قضائی شده است. حتی می‌توان ادعا کرد که منشأ بسیاری از تنش‌های موجود در جامعه به‌خصوص در میان زوجین، پایین بودن آستانه تحمل آنان است. لذا برای رفع آن، چه در جامعه و چه در خصوص زوجین می‌توان از راهکارهای مذکور استفاده نمود.
 بی‌شک آسیب‌ها و تبعات مشکلات اقتصادی و وضع بد معیشت، گریبان‌گیر اقشار مختلف جامعه به‌ویژه قشر متوسط به پایین جامعه است، لذا نباید این وضع را به دست خودمان بدتر کنیم؛اما با اعمال راهکارهای مذکور می‌توان از شدت این آسیب‌ها کاسته یا از آن‌ها جلوگیری کرد.علاوه بر این، نهاد خانواده می‌تواند در بهبود شرایط معیشتی نقش فعال نیز داشته باشد. دکتر عادل پیغامی عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام در گفت‌وگویی با روزنامه صبح نو می‌گوید: «نیاز است زن مسلمان احیا شود تا چرخه‌های اقتصادی بچرخد. عنصر زن هنوز در انقلاب اسلامی احیا نشده است و شرط پیشرفت کشور نیز، زن بانشاط و سرزنده است و به کنشگری و نهضت زنان مسلمان نیاز است. در‌همین‌زمینه نیاز است زنان و مردان تجارت را یاد بگیرند. در اینجا منظور از تجارت حضور در فضای اجتماعی است. در گذشته با‌توجه ‌به این‌که زنان تعاملات اجتماعی اندکی داشته‌اند، عقلانیت آن‌ها رشد کمی می‌کرد؛ اما در‌حال‌حاضر با حضور اجتماعی این عقلانیت پررنگ‌تر از گذشته در حال رشد است. همچنین مسئله جمعیت و فرزندآوری به زنان برمی‌گردد و خانواده، تنها کانون فرزندآوری است و در‌عین‌حال، نقش زنان در سرمایه‌های سیاسی و مشروعیت جامعه بی‌بدیل است. در برخی کشورهای اروپایی، مهدکودک‌ها در حال برچیده‌شدن است و گفته می‌شود کودک در خانه باید بزرگ شود. مادران شاغل باید فرزند خود را به خانواده دیگری بسپارند؛ چراکه کشور با خانواده پیشرفت می‌کند. جهاد اقتصادی مجاهد می‌خواهد و مجاهدان در این مسیر باید در خانواده تربیت شوند و سپس در آموزش‌و‌پرورش تکامل یابد. زنان در این عرصه باید فرزندانی کارآفرین با قابلیت نوآوری تربیت کنند که این دو امر مستلزم ریسک‌پذیری است. در حوزه فرهنگ اقتصادی، کنشگری اصلی زنان در خانواده محقق می‌شود تا به نوآوری اجتماعی منجر شود که نیاز امروز جامعه است.»