محمد زاهدی مقدم
نخستین یادواره کسی که تازه درگذشته، چهلمین روز اوست. برگزاری چهلم برای یک عزیز، یعنی یاد او با مرگش از میان نرفته. به این ترتیب چهلم در فرهنگ اسلامی، تبدیل به یک نماد شد، نماد یاد و ذکر و امتداد یک شخصیت یا یک واقعه. اثر برپایی اربعین را ما در تاریخ معاصر و موعد انقلاب اسلامی دیده‌ایم. درست است که فعالیت انقلاب از سال ۴۲ به طور جدی آغاز شد، اما موجی که در نهایت باعث شد رژیم غرق شود، با برپایی مسلسلی از چهلم‌های شهیدان شهرهای مختلف بود. مردم قم در نوزدهم دی ماه پنجاه و شش قیام کردند، در چهلم آن‌ها مردم تبریز به پا خواستند و در چهلم شهدای تبریز، مردم یزد به خیابان‌ها ریختند.چهلم اساسا یعنی زنده ساختن یاد. به همین دلیل است که زیارت امام حسین در روز اربعین بیش از زیارت حضرت در روز عاشورا توصیه شده. روز عاشورا، روز عزاداری است و روز اربعین، روز تجدید عهد و اعلام اینکه حرکت و نهضت انقلابی حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام ادامه دارد. در روز عاشورا، برای مصیبت و شهادت امام حسین عزاداری می‌کنیم، اما در روز اربعین، زنده بودن او را اعلام می‌کنیم. این کارکرد اربعین در فرهنگ ماست، اعلام زنده بودن کسی که ظاهرا از میان ما رفته. اما همین آیین در مورد سیدالشهدا، منجر به خلق حماسه‌ای می‌شود که قرن‌ها امتداد یافته و در سال‌های اخیر جلوه‌ای نو یافته است. 
مراسم پیاده‌روی شیعیان در ایام اربعین شهادت حضرت سیدالشهدا، خالقِ زیباترین صحنه‌های عرفانی و انسانی است؛ صحنه‌هایی که پردازش آن از جنس شور و شعور، عاشق و معشوق و معراج و صعود است و نمادی برای اتحاد و همدلی شیعیان و بستری برای ظهور شمرده می‌شود.
اربعین، پدیده‌ای اجتماعی و انسانی است که نه تنها شیعه، بلکه همه عالم را به خود مجذوب، و آن را به رزمایشی جهانی تبدیل کرده است؛ رزمایشی که سربازان آن، ترکیبی از کلیمی، مسیحی، یهودی، بودایی، سنی و شیعه می‌باشد. در این پدیده جهانی، صحنه‌هایی خلق می‌شود که هر عاقلی را متحیر و شیدای آن می‌کند. اخلاق و انسانیت، گذشت و فداکاری، همیاری و همکاری، مهمانی و مهمان‌داری، عبودیت و بندگی، عرفان و معرفت، زیارت و تشرف و…، جلوه‌هایی از نمایشگاه عرشی اربعین است.
عاشورای حسینی، عالی‌ترین دانشگاه معرفتی برای تربیت بشر است. در این دانشگاه، انسان‌هایی تربیت یافتند که هر کدام به مکتبی تربیتی و الگویی ماندگار تبدیل شدند و تاریخ را تحت تأثیر خود قرار دادند. افرادی که در این اندیشگاه انسانی تربیت شدند، لحظه‌ای از معشوق و ولی خود جدا نگشتند؛ بلکه تمام تلاش خود را به‌ کار گرفتند تا وفاداری و فداکاری خود را به نمایش بگذارند.
آنهایی که در کربلا بودند، معراجشان، امام و ولی خدا بود و نردبان صعود را تنها در جانفشانی پای محبوب می‌دانستند. آنهایی هم که در کربلا حضور نداشتند، جهاد و شهادت، عشق و محبت و خدمت و اطاعت را نردبان عروج و رسیدن به معشوق می‌دانستند و در طول تاریخ، جلوه‌های زیبایی از این اندیشه را خلق کردند. جنگ هشت ساله دفاع مقدس، نمونه بارزی از این اندیشه‌های معراجی بود؛ اندیشه‌هایی که رمزگشای آن، «یا زهرا»، «یا حسین»، «یا زینب»، «یا صاحب الزمان» و… بود و با همین رمزگشاها، نه تنها خود معراجی شدند، بلکه راه را برای عاشورائیان عاشق هموار کردند تا بزرگ‌ترین اجتماع شیعی را به نمایش گذارند.
اربعین، بزرگ‌ترین کاروان عاطفی و انسانی است. زیباترین صحنه‌ای که عاشورائیان در این رزمایش خلق می‌کنند، عبودیت و بندگی و عرفان و معرفت است. والاترین مراتب عبودیت و معنویت را می‌توان در این پیاده‌روی زائران اربعین درک کرد.
در این پیاده‌روی، صحنه‌هایی خلق می‌شود که پرنده اندیشه انسان را به سوی صحرای محشر و روز قیامت پرواز می‌دهد. انسان وقتی در این اجتماع معنوی میلیونی قرار می‌گیرد، مرحله‌ای از سیر و سلوک معنوی را تجربه می‌کند و گاهی به چنان شهود عرفانی می‌رسد که غیر از محبوب، چیزی نمی‌بیند و برای رسیدن به آن، لحظه‌شماری و برنامه‌ریزی می‌کند.
به یقین انسان عاشق از لحظه حرکت تا رسیدن به مرکز ثقل معنویت، لذت حضور امام در کنار خود را حس می‌کند؛ لذتی که برای هر لحظه آن، کمالی و ثوابی به او دهند؛ چنان‌که ابوسعید قاضی می‌گوید روزی بر امام صادق‌علیه‌السلام وارد شده و شنیده که حضرت می‌فرمود: «مَنْ أَتَی قَبْرَ الْحُسَینِ ماشِیاً کتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکلِّ قَدَمٍ یرْفَعُهَا وَ یضَعُهَا عِتْقَ رَقَبَة مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ …»؛ «کسی که پیاده به زیارت قبر امام حسین‌علیه‌السلام برود، خداوند متعال به ازای هر گامی که برداشته و در برابر هر قدمی که از زمین بلند کرده و بر آن نهاده است، ثواب آزاد کردن بنده‌ای از اولاد حضرت اسماعیل را می‌دهد…».
زیارت عاشورا، وارث، جامعه کبیره و ذکر صلوات، از جمله دعاها و اذکاری است که زائر حسینی در این مسیر عرشی با آنها مأنوس می‌شود و مورد استفاده معنوی قرار می‌دهد. قدم برداشتن به یاد گذشتگان، دوستان، خانواده، اساتید، خویشان و… از دیگر جلوه‌های معنوی اربعینی است.
اربعین حسینی، اندیشگاه خودسازی و تخلیه‌گاه رذائل اخلاقی است؛ رذائلی که خلاصی از آنها، کار بسیار دشواری است؛ اما با چراغ هدایت امام حسین‌علیه‌السلام و سوار شدن بر کشتی او، راه خلاصی هموارتر می‌شود و زودتر صورت می‌پذیرد.
پیاده‌روی اربعین و خلوت چندین روزه با خدا در این مسیر عرشی، صفات رذیله را در آستانه نابودی کشانده، جانی تازه به شخصیت حقیقی انسان می‌دهد؛ چنان‌که در روایات زیادی به این امر اشاره شده و برای هر قدم راهور راه حسینی، خطایی از او محو  و ثوابی به وی داده می‌شود. در پاره‌ای از روایات نیز به پاک شدن همه گناهان و بالا رفتن درجه او اشاره شده است.
بنابراین این مسیر، مسیری توحیدی است که انسان را در مقابل بندگان خدا و زائران حسینی متواضع کرده، غرور را از او ربوده و صفای باطن را در عمق و جانش متبلور ساخته است.