حانیه مسجودی
روز گذشته یک خبر مهم تمام رسانه‌ها را به خود مشغول و کارشناسان حوزه اقتصاد انرژی و حتی اقتصاد سیاسی را سرگرم بررسی کرد. 
خبری با این تیتر که «نفت اوپک رکورد ۸ ساله را شکست» این خبر نه‌تنها صرفا اقتصادی نیست بلکه اگر بخواهیم آن را از منظر بین‌الملل بررسی کنیم به سیاست‌های ساختاری کشور خودمان در بحث سیاسی و سیاست‌های کلان کشور می‌رسیم.بنابراین در ادامه به بررسی «تأثیر افزایش یا کاهش قیمت نفت بر اقتصاد  ایران»، «چگونگی ارتباط  متقارن یا نامتقارن کاهش یا افزایش قیمت نفت بر اقتصاد ایران» می‌پردازیم و درنهایت به سؤالات مذکور پاسخ‌خواهیم داد.
ابتدا به افزایش بی‌سابقه نرخ نفت اوپک بپردازیم و در ادامه به موارد مذکور پاسخ‌خواهیم داد. طبق خبری که روز گذشته منتشر شد؛ قیمت سبد نفتی اوپک به دنبال افزایش قیمت نفت در جهان، به بالاترین رقم در ۸ سال گذشته رسید و حتی در میانه هفته تا مرز ۹۱ دلار در هر بشکه هم افزایش یافت. در همین راستا سایت سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام، اوپک در آخرین به‌روزرسانی خود اعلام کرد: «هر بشکه سبد نفتی اوپک روز پنج‌شنبه (۱۴ بهمن) با ۲۰ سنت افزایش ۸۹.۹۸ دلار فروخته‌شده است و همچنان بالاترین قیمت سبد نفتی اوپک در حدود ۸ سال گذشته به شمار می‌رود. این نوع نفت روز چهارشنبه (۱۳ بهمن)، ۹۰.۱۸ دلار در هر بشکه فروخته‌شده بود.» 
 ۹۰.۸۹ دلار؛ بالاترین قیمت سبد نفتی اوپک در ۸ سال گذشته/عوامل تأثیرگذار چه بوده است؟
دوشنبه، ۱۱ بهمن‌ماه بود که این نوع نفت برابر با آخرین روز ماه ژانویه ۲۰۲۲ به ۹۰.۸۹ دلار رسید که بالاترین رقم از سوم آوریل ۲۰۱۴ یعنی ۷ سال و ۱۰ ماه گذشته به شمار می‌رود. اما چه عواملی در این افزایش تأثیرگذار بودند؟
به نظر می‌رسد تنش‌هایی که در شرق اروپا و غرب آسیا و نگرانی‌هایی که از عرضه نفت به وجود آمده، موجب شده است که  قیمت نفت بیشترین افزایش ماهانه در تقریبا یک سال گذشته را ثبت کند و طی ماه ژانویه ۱۷ درصد افزایش یابد. به‌طور مثال تنش‌ها میان روسیه و غرب بر قیمت نفت خام تأثیر گذاشته است. روسیه به‌عنوان دومین تولیدکننده نفت خام در جهان بر سر مسئله اوکراین با غرب اختلاف داشته  که این امر نگرانی‌ در مورد اختلال در عرضه انرژی برای اروپا را تشدید کرده است.
  آیا چشم بازار جهانی نفت به مذاکرات هسته‌ای ایران است؟
خبرگزاری رویترز درحالی‌که این خبر منتشرشده و تمام تحلیلگران را بر آن داشته تا از علل افزایش نرخ نفت بگویند، می نویسد «درحالی‌که قیمت نفت برنت و نفت خام آمریکا به بالاترین رقم در ۷ سال گذشته رسیده است، سیگنال‌های جدید مبنی بر اینکه مذاکرات میان ایران و گروه ۱+۴ و نماینده آمریکا، ممکن است به نتیجه نزدیک شود، از روند افزایشی قیمت نفت کاسته اما ادامه نگرانی‌ها در مورد کمبود عرضه نفت در جهان مانع از کاهش بیشتر قیمت‌ها شده است. اگر آمریکا تحریم‌های علیه ایران را بردارد، این امر می‌تواند ورود محموله‌های نفتی ایران به بازار را تقویت کند و بر عرضه نفت در جهان بیفزاید.»
از طرفی جان کیلداف، تحلیلگر بازار نفت گفته است: «گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که افزایش قیمت نفت، آمریکا را تشویق به لغو تحریم‌های ایران و ورود نفت ایران به بازار کرده است.»
رویترز همچنین نوشت که اکنون احساس حاکم بر بازار نفت همچنان افزایشی است و بانکداران پیش‌بینی می‌کنند که نفت برنت به ۱۰۰ دلار در هر بشکه برسد و عرضه نفت در جهان همچنان پایین بماند. به گفته تحلیلگران، نفت خام در سال جاری که تنها کمی بیش از یک ماه از آن گذشته، حدود ۲۰ درصد افزایش ارزش را ثبت کرده است و احتمالا به علت تقاضای بالا در جهان از ۱۰۰ دلار در هر بشکه عبور کند.
نکته مهمی که در پس شنیدن خبر افزایش قیمت نفت اوپک ما را به فکر فروبرد، چرایی عدم تأثیر افزایش قیمت نفت، فروش نفت و درآمدهای نفتی بر توسعه و رشد اقتصادی ایران است. چراکه تاکنون در دولت‌های مختلف شاهد بودیم که باوجود افزایش درآمدهای نفتی، متناسب با آن ظرفیت ،‌ اتفاقات چندان  مثبتی در بخش اقتصادی کشور نیفتاده،ساختار خاصی اصلاح نشده و حتی بهبود وضعیت بودجه ، اصلاح نظام مالیاتی و بهبود نظام بانک و بیمه در دستور کار قرار نگرفته است. 
در این بخش سعی داریم ارتباط افزایش یا کاهش قیمت نفت و درآمدهای نفتی را بر کشورمان تشریح و با ذکر مثال‌هایی از اثر تکانه‌های نفتی بر اقتصاد کشورهای صنعتی این مسئله را روشن کنیم.
وضعیت اقتصادی موجود دنیا نشان از آن است که افزایش قیمت نفت  بر رشد اقتصادی کشورهای صنعتی اثر داشته است درحالی‌که اثرات کاهش قیمت نفت بر اقتصاد این کشورها بااهمیت نبوده است. به‌عبارت‌دیگر اثر تکانه های نفتی بر اقتصاد کشورهای صنعتی نامتقارن و غیرخطی بوده است.
 رابطه درآمد حاصل از فروش نفت با رشد اقتصادی ایران، خطی است یا نامتقارن؟
 بیشتر کشورهای عضو اوپک به‌عنوان کشورهای صادرکننده نفت در بخش صادرات خود تقریبا تک‌محصولی هستند. به‌عبارت‌دیگر در این کشورها درآمد حاصل از فروش نفت یا به‌عنوان مهم‌ترین منبع درآمد صادراتی یا حداقل به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع درآمد صادراتی محسوب می‌شود؛ حال با این اوصاف علل عدم تقارنِ رابطه میان رشد اقتصادی و تکانه‌های نفتی چیست؟
درآمدهای نفتی، بخش بزرگی از درآمدهای صادراتی کشورهای صادرکننده نفت را تشکیل می‌دهند. با توجه بااینکه بازار جهانی نفت در طول تقریبا چهار دهه گذشته، بسیار پر نوسان بوده است، شناخت نحوه و شدت اثرگذاری تکانه‌های مثبت و منفی نفتی بر رشد اقتصادی این کشورها برای سیاست‌گذاری اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است.
موضوع این بخش بررسی اثر تکانه‌های نفتی بر رشد اقتصادی ایران و یافتن پاسخ این سؤال است که آیا در صورت وجود رابطه میان رشد اقتصادی و تکانه‌های نفتی، این رابطه نامتقارن است؟ به‌عبارت‌دیگر آیا اثرات تکانه‌های منفی قیمت نفت بر رشد اقتصادی کشورمان شدیدتر از تکانه‌های مثبت است؟  
 تشریح فرضیه عدم تقارن رابطه میان تغییرات قیمت نفت و رشد واقعی اقتصاد در ایران
مطالعات تجربی مربوط به بررسی اثرات نوسانات قیمت نفت بر روی متغیرهای کلان اقتصادی، عموما معطوف به کشورهای واردکننده نفت بوده است. طبق مطالعات در خصوص رابطه میان تکانه‌های نفتی و رشد اقتصادی برای کشورهای واردکننده نفت، این رابطه عموما عدم تقارن رشد اقتصادی با تکانه‌های نفتی برای کشورهای واردکننده، ثابت‌شده است. به‌طور مثال فرضیه عدم تقارن رابطه میان تغییرات قیمت نفت و رشد واقعی اقتصاد در ایران طی دوره ۱۳۷۸-۱۳۵۰ بر اساس الگوی میشل داربی ( ۱۹۸۲ ) موردبررسی قرار می‌گیرد. نتایج ثابت می‌کند که قیمت نفت بیشترین سهم را در شکل‌گیری نوسانات اقتصادی ایران داشته است و اثرات منفی حاصل از کاهش قیمت نفت به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از اثرات مثبت آن بیشتر بوده است و زیان ناشی از فعالیت‌های اقتصادی درنتیجه کاهش قیمت نفت با افزایش آن جبران نمی‌شود. اما چرا؟
آنچه از تحقیقات در مورد تأثیر درآمدهای نفتی بر رشد اقتصادی ایران برمی‌آید، درآمدهای نفتی در بلندمدت اثر منفی بر سطح تولید(غیرنفتی) داشته که با فرضیه بیماری هلندی در اقتصاد ایران سازگار است.لذا ازآنجاکه در عموم کشورهای عضواوپک، درآمدهای نفتی بخش اعظم بودجه دولت را تشکیل می‌دهند و وابستگی بودجه دولت به درآمدهای نفتی بسیار بالاست؛ در صورت عدم طراحی برنامه‌هایی برای باثبات سازی بودجه دولت، تکانه‌های نفتی، بودجه دولت را به‌شدت تحت تأثیر خود قرار خواهد داد.افزایش درآمدهای نفتی به‌جای اینکه به رشد اقتصادی منجر شود باعث افزایش هزینه‌های دولت‌ها شده است، به همین دلیل با افزایش قیمت نفت رشد اقتصادی حاصل نمی‌شود و اغتشاشات اقتصادی رخ می‌دهد. مسئله مبرهن این است که بسیاری از اغتشاش‌های اقتصادی در کشورهای صادرکننده نفت به دلیل افزایش بیش‌ازحد هزینه‌های دولت در دوره‌های رونق درآمدهای نفتی است. به‌طور مثال زمانی که درآمدهای نفتی پر نوسان باشد اگر هزینه‌های دولت به‌وسیله درآمدهای جاری تأمین شود سیاست‌های مالی دولت نیز به‌تبع آن پر نوسان خواهد شد و درنهایت این امر خود را در نوسانات تقاضای کل اقتصاد نشان خواهد داد. در انتها نیز به این نتیجه می‌رسیم که نوسانات بودجه دولت‌ها که ناشی از نوسانات قیمت نفت و درآمدهای نفتی است یک مسئله مهم است، اما نکته‌ای که اهمیت بیشتری دارد نحوه مدیریت سرمایه، نحوه تخصیص درآمدهای دولت و ترکیب هزینه‌های آن و به‌خصوص  نحوه هزینه نمودن درآمدهای اضافی در دوره‌های افزایش قیمت نفت است. اگر دولت درزمان‌هایی که قیمت نفت افزایش‌یافته است درآمدهای اضافی حاصل از فروش نفت را صرف زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری کند و از هزینه‌های جاری و اضافی خود بکاهد شاهد رشد تولید ملی خواهیم بود. با این اوصاف با افزایش تعهدات دولت، توانایی این قوه برای تعدیل هزینه‌ها هنگام کاهش درآمدهای نفتی محدود می‌شود و به‌عبارت‌دیگر با کاهش درآمدهای نفتی اوضاع کشور پایدارتر و نقش کاهش قیمت نفت بر رشد اقتصادی کمتر خواهد شد.
مناقشات سیاسی، عامل مهم افزایش قیمت نفت
افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی در شرایطی است که رئیس‌جمهور کشورمان از افزایش صادرات نفتی ایران با وجود تحریم‌ها خبر داده است. بر اساس گفته ابراهیم رئیسی، صادرات نفتی ایران به حدی افزایش‌یافته که دیگر نگرانی برای صادرات وجود ندارد چون صادرات نفت در این دولت ۴۰ درصد افزایش‌یافته و پول حاصل از فروش آن نیز در حال بازگشت به کشور است.
سعید ساویز، کارشناس حوزه نفت در گفت‌وگو با «رسالت»، به دلایل مهم در تداوم افزایش قیمت نفت اشاره کرد و گفت: مناقشه میان روسیه و اوکراین یکی از دلایل مهم در افزایش قیمت نفت محسوب می‌شود. بالا رفتن تقاضا و انتظار برای افزایش تقاضا در کنار مناقشه سیاسی از دلایل بالا رفتن قیمت نفت محسوب می‌شوند. مناقشات سیاسی و اتفاقاتی در ابعاد نظامی و تروریستی و ناآرامی به بالا رفتن قیمت نفت کمک می‌کنند.وی ادامه داد: درصورتی‌که روسیه به اوکراین حمله کند، نفت به بشکه‌ای ۱۰۰ دلار هم می‌رسد. از سوی دیگر اگر ایران هم در مذاکرات به توافق نرسد، امکان رسیدن نفت به بیش از ۱۰۰ دلار بیشتر می‌شود. اگر آمریکا به دنبال جلوگیری از افزایش قیمت نفت است باید با ایران توافق کند چون بازگشت ایران به بازار، دو میلیون بشکه را در هرروز به بازار بیشتر می‌کند. ساویز با اشاره به اینکه ایران به علت وجود تحریم‌ها، نفت خود را ارزان‌تر از قیمت‌های فعلی به فروش می‌رساند، افزود: ما در برهه‌ای نفت را
 ۳۰ دلار در هر بشکه می‌فروختیم و اگر الآن باقیمت ۷۰ یا ۸۰ دلار هم به فروش برسانیم، بازهم برای کشور کمک‌کننده است.
  تولیدکنندگان خواستار جهش قیمت نفت نیستند
این کارشناس حوزه نفت و انرژی درباره تصمیم کشورهای تولیدکننده نفت در کاهش عرضه به‌منظور متعادل نگه‌داشتن قیمت نفت گفت: تولیدکنندگان نفت به دنبال بالا رفتن قیمت نفت به‌طور افسارگسیخته نیستند بلکه ترجیح می‌دهند قیمت نفت روند آهسته و پیوسته‌ای داشته باشد و از ثبات برخوردار شود. زیرا زمانی که قیمت نفت افزایش پیدا می‌کند قیمت تولید هم بالا می‌رود. ساویز تصریح کرد: کشورهای تولیدکننده به علت درآمدهای بالایی که در پی افزایش قیمت نفت کسب می‌کنند، بودجه کشورشان را بر روی ارقام بالاتر می‌بندند و زمانی که قیمت نفت سقوط می‌کند با بحران‌های بزرگ اقتصادی روبه رو می‌شوند. به همین علت کشورها ترجیح می‌دهند روند صعودی قیمت نفت آهسته و پیوسته باشد. برای رسیدن به این هدف سعی می‌کنند روند عرضه و تقاضا را در تعادل نگه‌دارند و برای میزان تولید توافق می‌کنند. وی اضافه کرد: انتظارها بر این بود که با وجود سویه امیکرون به پایان همه‌گیری کرونا نزدیک شویم و به همین علت بازار منتظر یک انفجار بود. کشورهای تولیدکننده نفت با تصمیماتی که اخذ کردند انطباق پذیر شدند. هرچقدر انطباق‌پذیری از سوی کشورها بیشتر باشد تأثیر تصمیمات کشورهای تولیدکننده عمیق‌تر می‌شود. این کارشناس حوزه نفت و انرژی با تأکید بر اینکه جهش قیمت نفت برای هیچ‌کدام از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان نفعی به همراه ندارد، گفت: هر صعود قیمتی با سقوط همراه است و هرچقدر جهش قیمت‌ها سریع‌تر انجام بگیرد، آثار منفی اقتصادی بیشتری بر اقتصاد کشورها می‌گذارد. 
وی با اشاره به آینده انرژی‌های فسیلی مانند نفت گفت: انرژی‌های جایگزین و تجدید پذیر در سال‌های آینده نفت را از میدان به درخواهند کرد. گاز در فهرست انرژی‌های سبز پذیرفته شده اما نفت در یک دهه آینده به‌عنوان سوخت عرضه نخواهد شد. در آینده طرح «کربن تکس» اجرا می‌شود تا هزینه انرژی بالا برود و به‌جای نفت، بنزین و گازوئیل از هیدروژن استفاده گردد. 
 انرژی‌های نو، رقیب جدی نفت
ساویز اضافه کرد: در سبد مصرف انرژی جهانی، نفت رقیب جدی خواهد داشت و انرژی‌های نو خواهند توانست سهم زیادی را برای خود در اختیار بگیرند. نفت در آینده بازهم مورداستفاده قرار خواهد گرفت و بازهم به تولید می‌رسد اما فراگیر نخواهد بود.وی تصریح کرد: به نظر می‌رسد در آینده شرکت‌های بزرگ، سرمایه‌گذاری‌های خود را بر روی تولید نفت کاهش می‌دهند و دانشگاه‌ها بورسیه‌های تحصیلی را بر روی صنایع وابسته به نفت محدود می‌کنند. این اقدامات باعث می‌شود روند پرشتابی که برای کاهش هزینه کرد هر بشکه نفت انجام می‌شود به‌کندی بگراید. ساویز در پایان با اشاره به اینکه کشورهای تولیدکننده خاورمیانه در سال‌های بعد هم استخراج نفت را در دستور کار خود قرار خواهند داد افزود: در این شرایط منطقه خاورمیانه که تولیدکننده نفت است و نفت ارزانی هم دارد اقدام به تولید می‌کند زیرا برای سایر کشورها تولید نفت به‌صرفه نخواهد بود و میزان مصرف نفت در صنایع پتروشیمی از کشورهای سنتی تولیدکننده نفت تأمین خواهد شد.