گروه اجتماعی
تردیدی نیست که آنتی‌بیوتیک‌ها در نجات بشریت نقش مهمی ایفا کرده‌اند و نمی‌توان اهمیت و سهم آن را نادیده گرفت اما خوددرمانی و افزایش تقاضا برای مصرف خودسرانه به‌عنوان حلقه‌ای معیوب از زنجیره درمان موجب ایجاد مقاومت میکروبی شده و هزینه سرانه درمان را افزایش داده است. بسیاری از ما با مشاهده اولین نشانه‌های سرماخوردگی به داروخانه مراجعه کرده و بر اساس تجربه و شنیده‌های خود از اطرافیان، آنتی‌بیوتیکی را که فکر می‌کنیم برای ما مناسب است خریداری می‌کنیم. بنابراین باتوجه به دسترسی آسان به این دارو، آن‌هم به‌صورت «خود تجویز»، «مقاومت میکروبی» در حال تبدیل‌شدن به ابرچالش نظام سلامت است. موضوعی که از سوی رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز مورد تأکید قرارگرفته است. 
همزمان با پیدایش آنتی‌بیوتیک‌ها مقاومت میکروبی هم آغازشده و بعید نیست که با روند کنونی در مقابل میکروب‌ها خلع سلاح ‌شویم. این موضوع برای ما ایرانی‌ها بیش از سایر کشورهای جهان هراس و دل‌آشوبه به همراه دارد، چراکه در رتبه دومین کشور پرمصرف آنتی‌بیوتیک در جهان ایستاده‌ایم و دکتر نوشین محمد حسینی- مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو با گفتن این عبارت که «مقاومت میکروب‌ها به آنتی‌بیوتیک‌ها باعث این ترس شده تا به‌روزی بازگردیم که هنوز آنتی‌بیوتیک کشف نشده بود.» زنگ خطر را رسما به صدا درآورده است. 
کرونا هم در تشدید این ماجرا سهم پررنگی داشته و پس از شیوع و گسترش آن، «مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها، چندین برابر شده است.» دکتر نوشین محمدحسینی با اعلام این خبر تشریح کرده است: «هرساله در این موقع از سال به دلیل شیوع آنفلوآنزا، شاهد مصرف بی‌رویه و نادرست و خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها بودیم، اکنون با توجه به شیوع کرونا می‌بینیم که مشکلات در این حوزه چندین برابر شده است. بر این اساس درگذشته فقط نگران آنتی‌بیوتیک‌ها بودیم، اما امسال نگرانی‌ها نسبت به داروهای ضد انگل، ضدویروس و ضد قارچ هم گسترش پیداکرده و متأسفانه در برابر این داروها هم مقاومت ایجادشده است.» 
محمدمهدی گویا- رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت نیز از مدیریت مقاومت میکروبی در جهان که با اشکالات فراوانی مواجه شده سخن گفته و تأکید کرده است: قوانین و مقررات مناسبی در کشورها برای مهار آن وجود ندارد و مقاومت میکروبی ازحدگذشته و دیگر برای برخی از بیماری‌ها نظیر سل، مالاریا، برخی از انواع اسهال و بیماری‌های مقاربتی درمان‌های معمولی پاسخگو نیست و اکنون به دلیل مقاومت میکروبی برخی امراض به بیماری‌های غیرقابل درمان تبدیل‌شده‌اند و در جریان کووید ۱۹ شاهد بودیم برخی‌ها اسم داروهایی را بردند که نه‌تنها در درمان این بیماری مؤثر نبود بلکه پروتکل‌ها را زیر سؤال می‌برد. 
 به خطر انداختن دستاورد پزشکی مدرن
کارشناسان سازمان جهانی بهداشت نیز بارها نسبت به مصرف بیش‌ازحد آنتی‌بیوتیک‌ها بدون  تجویز پزشک یا بدون نسخه هشدار داده‌اند. حنان بلخی، دستیار مدیر سازمان جهانی بهداشت، با مطرح کردن اینکه آنتی‌بیوتیک‌ها باکتری‌ها را درمان می‌کنند نه ویروس‌ها را، عنوان کرده است: برخی افراد با دریافت آنتی‌بیوتیک‌ها، چه با نسخه و چه بدون نسخه و استفاده از آن‌ها به دلایل غیرمنطقی، درواقع اجازه می‌دهند انواع باکتری‌ها در بدنشان مقاوم‌تر شوند. جهان در شرایط کنونی، وارد «دوران پس از آنتی‌بیوتیک» شده و در برخی موارد، رایج‌ترین و قوی‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها دیگر به‌اندازه کافی مؤثر نیستند و این نوع رفتار همچنان به افزایش مقاومت در بین باکتری‌ها ادامه می‌دهد. خبرگزاری ایرنا با استناد بر آماری که از سوی سازمان بهداشت جهانی اعلام‌شده، نوشته است: «حدود ۳۰ درصد کل نسخه‌های آنتی‌بیوتیکی که سالانه در سراسر جهان تجویز می‌شود غیرضروری است، آموکسی سیلین و اسید آموکسی سیلین، کلاوولانیک اسید متداول‌ترین آنتی‌بیوتیک‌ها در سراسر جهان هستند که توسط پزشکان تجویز می‌شوند. این داروها توسط سازمان جهانی بهداشت به‌عنوان درمان خط اول برای عفونت‌های شایع عنوان‌شده‌اند.» 
 پرمصرف‌ترین آنتی‌بیوتیک‌های کشور/ پزشکان عمومی بیشترین میزان آنتی‌بیوتیک را تجویز می‌کنند
بیشترین میزان مصرف آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی در کشور ما، به ترتیب شامل مترونیدازول است که در صف نخست قرار دارد، سپس آموکسی‌سیلین، کواموکسی‌کلاو، سفالکسین، سیپرو فلوکساسین، سفکسیم و آزیترومایسین است. در حوزه آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی بالاترین میزان مصرف مربوط به پنی‌سیلین‌هاست به‌خصوص پنی‌سیلین  شش. سه. سه که در صف اول قرار دارد و بعدازآن هم جنتامایسین، سفازولین و سفتریاکسون قرار می‌گیرد. 
گروه تجویز و مصرف منطقی دارو سال‌هاست که در کشور ما در دوشاخه جداگانه به‌منظور فرهنگ‌سازی مصرف دارو از سوی مردم و آموزش به پزشکان فعالیت می‌کند و این اقدامات باعث شده است که به گفته مدیرکل دفتر نظارت و پایش مصرف فرآورده‌های سلامت سازمان غذا و دارو آمار ۵۱ درصدی تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها در نسخ پزشکان به حدود ۳۹ درصد کاهش یابد که پیشرفت چشمگیری است، اما هنوز آمار خوبی نیست. زیرا توصیه سازمان بهداشت جهانی این است که آمار تجویز آنتی‌بیوتیک‌ها در نسخ حدود ۳۰ درصد باشد. 
انتظار می‌رود که پزشکان متخصص عفونی بیشترین آنتی‌بیوتیک‌ها را تجویز کنند، اما برخلاف تصور رایج، پزشکان عمومی بیشترین میزان آنتی‌بیوتیک را تجویز می‌کنند و این درحالی است که رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت می‌گوید: مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها باید ساماندهی شوند: « وقتی پروتکلی برای درمان یک بیماری تدوین و ابلاغ می‌شود تمام مراکز بهداشتی و درمانی باید مطابق با آن عمل کنند.» گویا بابیان اینکه استفاده بی‌رویه، نادرست و نامناسب از داروهای ضد میکروبی وضعیت را روزبه‌روز پیچیده‌تر و بدتر کرده، خاطرنشان می‌کند: «تهدید مقاومت میکروبی مربوط به آینده نیست و ما هم‌اکنون در مرکز این تهدید قرار داریم. به دلیل بی‌توجهی به  این مسئله اکنون برخی داروها قیمت‌های گزافی یافته‌اند؛ درحالی‌که هم عوارض بیشتر و هم اثربخشی کمتری نسبت به داروهای قبلی دارند.»
افزایش ریسک ابتلا به سرطان روده
به هر ترتیب مصرف بی‌رویه و خودسرانه دست‌به‌دست هم داده است تا مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها دستاوردهای پزشکی مدرن را به خطر ‌اندازد. اگر مصرف آنتی‌بیوتیک در یک فرد بی‌اثر شود، عمل پیوند اعضا، شیمی‌درمانی و عمل‌های جراحی بسیار خطرناک می‌شوند زیرا در این موارد احتمال عفونت بسیار بالا است و موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد، ابتلای به سرطان روده است. محققان مرکز سرطان جان هاپکینز آمریکا عنوان می‌کنند حتی مصرف یک دوره آنتی‌بیوتیک هم تا حدودی ریسک ابتلا به سرطان روده را افزایش می‌دهد.  
سیامک افاضلی از پژوهشگران حوزه دارو در گفت‌وگو با «رسالت» تمام پیامدهای مصرف بی‌قاعده و خودتجویز آنتی‌بیوتیک‌ها را بیان کرده است و در ابتدا، یکی از معضلات اساسی که در رابطه با بیماری‌های عفونی مطرح است و تمامی کشورهای دنیا با آن درگیرند را موضوع مقاومت میکروبی می‌داند و سپس می‌گوید: « داروهای آنتی‌بیوتیک قدیم و جدید، باعث از بین رفتن باکتری‌های مضر نشده و به‌گونه‌ای مصرف می‌شوند که این باکتری‌ها باقی می‌مانند، درعین‌حال این باکتری‌ها می‌توانند بعد از مصرف آنتی‌بیوتیک زنده بمانند و خود را در برابر آن مقاوم کنند، بنابراین آنتی‌بیوتیک‌ها دیگر، بر روی باکتری مؤثر نخواهند بود. مهم‌ترین بحث آن است که سرعت مقاومت میکروبی در دنیا از سرعت کشف آنتی‌بیوتیک‌های جدید به‌مراتب بالاتر رفته و در آینده‌ای نه‌چندان دور باید شاهد باکتری‌هایی باشیم که با آنتی‌بیوتیک‌های موجود از بین نمی‌روند و موجب بروز بیماری‌ها و مرگ‌ومیرهایی می‌شود که در قرون ۱۸، ۱۹ و ۲۰ رخ نداده اما به خاطر عدم رعایت مصرف بهینه ممکن است بسیاری از بیماری‌هایی که اکنون با تجویز آنتی‌بیوتیک برطرف می‌شوند، دوباره به معضلات اصلی ما تبدیل شوند. در قرون پیش، بدن افراد به خاطر زندگی سالم‌تر، تحرک بیشتر و به دلیل مواجهه با محیط پرخطر مقاوم‌تر بود، اما متأسفانه در حال حاضر به خاطر زندگی ماشینی، بدن افراد دیگر آن قدرت و مقاومت گذشته را ندارد، بنابراین طبیعی است که بروز مشکلات متعدد به‌واسطه عفونت‌های باکتریال و انگلی و حتی وایرال می‌تواند صدمات بیشتری را به بدن وارد کند و منجر به بروز پاندمی های وحشتناکی شود که بشر تا پیش‌ازاین تجربه نکرده است، به‌این‌علت که درگذشته بدن انسان‌ها قوی‌تر بوده است. هم‌اکنون ما در کشورمان شاهد عفونت‌های بیمارستانی هستیم که سالیانه منجر به وقوع مرگ‌های گسترده‌ای می‌شود.»
مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، تیغ دولبه
افاضلی در پاسخ به این سؤال که چه چیزی باعث مقاومت باکتریال می‌شود؟ توضیح می‌دهد: «علل متعددی وجود دارد اما سوءمصرف آنتی‌بیوتیک از مهم‌ترین علت‌هاست و متأسفانه در جامعه ما برخلاف سایر نقاط دنیا، مصرف آن بسیار حاد و شایع است، یعنی افراد به‌محض بیماری مستقیم به داروخانه مراجعه می‌کنند و به‌راحتی آنتی‌بیوتیک را دریافت و استفاده می‌کنند. طبق قوانین وزارت بهداشت مصرف یک یا دو روز آنتی‌بیوتیک قابل تحویل به بیمار است، اما همین میزان هم می‌تواند عامل مهمی در ایجاد عفونت ثانویه و مقاومت باکتریال باشد. بحث دیگر این است که اگر قوانین در بحث تولید، یعنی میزان مواد اولیه و ماده آنتی‌بیوتیک مورداستفاده در هر قرص و یا شرایط نگهداری رعایت نشود، آن تأثیر لازم را نخواهد داشت و بازهم منجر به مقاومت باکتریال می‌شود. یکی دیگر از معضلاتی که وجود دارد، سوء تجویز است، یعنی آنتی‌بیوتیکی که مناسب نیست توسط پزشک برای بیمار تجویز می‌شود که با مصرف آن، یک ابرباکتری ایجاد خواهد شد و بدن فرد نسبت به سایر داروهایی که در آن گروه آنتی‌بیوتیک قرار دارند مقاومت از خود نشان می‌دهد، بنابراین تمامی موارد گفته‌شده می‌توانند در آینده هم برای بیماران و هم برای جامعه خطرناک باشند.»
این پژوهشگر حوزه دارو در خصوص مقایسه آمار سرانه مصرف آنتی‌بیوتیک در ایران و جهان تأکید می‌کند: «مقایسه آماری در رابطه با مصرف آنتی‌بیوتیک کار درستی نیست. چراکه بسیاری از بیماری‌ها ممکن است در سایر کشورها وجود داشته باشد اما در کشور ما ابتلای به آن بیماری‌ها تقریبا صفر باشد. از طرفی مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها یک تیغ دولبه است؛ به این مفهوم که مصرف بی‌رویه و نامناسب می‌تواند صدمه بزند و عدم مصرف آن‌هم می‌تواند صدمه بزند. به همین خاطر است که مقایسه کردن آن حتی با کشورهای هم‌طراز ایران هم مقایسه درستی نیست.»
خداحافظی با داروی آزیترومایسین/ تشدید خوددرمانی به دلیل بسترهای اقتصادی و فرهنگی
افاضلی مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها در ایام کرونا و لطماتی که به‌نظام سلامت واردشده، را وسیع دانسته و تبیین می‌کند: « اشتباه بزرگی را در ایام کرونا برای تجویز آزیترومایسین مرتکب شدیم، اگرچه گفتند این دارو می‌تواند برای کرونا مؤثر باشد اما قاعدتا صدمات و لطمات بسیاری به جامعه وارد کرد. فکر نمی‌کنم ازاین‌پس باکتری‌ای در کشور ما پیدا شود که آزیترومایسین بتواند روی آن تأثیرگذار باشد و پاسخ‌هایی که ما از پزشکان متخصص عفونی می‌شنویم این است که باید به دلیل مصرف بی‌رویه و نادرست، با داروی آزیترومایسین که داروی بسیار خوبی هم بود خداحافظی کنیم. قصور در این زمینه هم از ناحیه پزشکان و هم از سوی مردم بوده است. متأسفانه خوددرمانی در کشور ما بسیار شایع است، به‌خصوص در ارتباط با بیماری‌های عفونی، مردم به خوددرمانی راغب‌اند و این بحث فرهنگی عمیق و دردناکی است و باید نهادهای متولی و رسانه‌ها فرهنگ‌سازی کرده و به مردم توجیه و تفهیم کنند که خوددرمانی کار اشتباهی است. فکر می‌کنم بسترهای اقتصادی و فرهنگی موجود در کشور، مسئله خوددرمانی را تشدید کرده است و باید به‌صورت جدی با این مسئله برخورد کرد زیرا آسیب‌هایی که به‌سلامت اجتماعی می‌رساند، آسیب‌های غیرقابل‌گذشتی است. اما نوع این برخوردها مهم است و نباید به شکل پلیسی باشد و باید به‌صورت فرهنگی مردم را نسبت به عواقب و میزان تأثیراتی که بر سلامت جامعه دارد، متوجه کرد. وقتی در بدن فردی، باکتری‌ای وجود دارد که این باکتری به هر آنتی‌بیوتیکی مقاوم است، شاید آن فرد از بیماری نجات پیدا کند، اما به این معنا نیست که آن باکتری حذف می‌شود، بلکه در خانواده هست و می‌تواند عزیزان فرد را درگیر کند و کافی است که پس از درگیری به این عفونت، دردی هم در بدن بیمار ایجاد و منجر به مرگ شود، بنابراین همه باید نسبت به عوارض و عواقب خوددرمانی آگاه شوند و باید هوشیارانه‌تر به دارو نگاه کرد، چراکه داروها هم کلید نجات برای رهایی از بیماری‌های مختلف‌اند و هم توأمان می‌توانند یک سم کشنده باشند.»
ارتباط سونامی سرطان با مصرف بی‌رویه دارو
افاضلی برافزایش بیماری‌های عفونی و برخی سرطان‌ها که می‌تواند به علت خوددرمانی و مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها باشد، تأکید و تشریح کرده است: «یکی از مسائل بسیار مهم این است که مصرف دارو به‌صورت خودسرانه، می‌تواند سیستم ایمنی را تضعیف کند و این موضوع می‌تواند یکی از عوامل ایجاد سرطان باشد و متأسفانه سونامی سرطانی که در کشورمان به راه افتاده، به خاطر مصرف بی‌رویه داروهاست. بی‌تردید بسیاری از داروها سیستم ایمنی را مختل و یا تضعیف می‌کنند و بسیاری از داروها نیز می‌توانند به‌صورت مستقیم باعث ایجاد سرطان شوند. آن عوارض جانبی که داخل برگه‌های همراه دارو نوشته می‌شود، برای ترساندن نیست و واقعیت دارد اما مردم ما آن را مطالعه نکرده و دور می‌اندازند. ما افرادی را در بیمارستان‌ها می‌بینیم که به علت مصرف برخی داروها به سرطان مبتلا شده‌اند، بنابراین نباید داروها و به‌ویژه آنتی‌بیوتیک‌ها را به‌صورت خودسرانه و بی‌رویه مصرف کرد.»