پرند و پرديس از جمله شهرهاي حاشيه تهران هستند که در طول سال‌هاي اخير با مهاجرت بسياري همراه بوده‌اند. ساخت‌و‌ساز در اين شهرها به قدري افزايش يافته است که جمعيت شهر پرند به بيش از ۲۵۰ هزار نفر و در شهر پرديس به بيش از ۴۰۰ هزار نفر افزايش يافته است اين در حالي است که به عقيده بسياري از کارشناسان شهري توسعه اين حاشيه ها مي‌تواند تهديد جدي براي کلان‌شهر تهران به همراه داشته باشد.به هر روي ظهور و پيدايش حاشيه نشيني هم در ايران و هم در جهان، همـزاد و همـراه پديـده مهـاجرت و تا حدي پيامد آن بوده است. مي‌گويند حاشيه نشيني از ويژگي هاي جدايي ناپذير رشد شهري ايران اسـت كـه در سـاليان اخيـر بـه دليـل افزايش مطالبات اجتماعي در اين مناطق و با توجه به تجربه چنـد دهـه گذشـته بيشـتر مـورد توجـه محققان و كارشناسان واقع شده است.

تجربه نشان مي دهـد كـه چـاره اي جـز ادغـام واقعـي ايـن نواحي در درون نظام هاي شهري نداريم، مدل هاي بهسازي مداخله در حاشيه بايد بر به كـارگيري ملاحظات مبتني بر نيازهاي اساسي اجتماعي و اقتصادي براي جذب حاشيه ها در سـبك زنـدگي شهري تأكيد مي نمايند. اگرچه مهاجرت از روستابه شهر از دلايل مهم رشد شهرها در ايران است و بين مهاجرت و حاشيه نشيني از يك سو و رونق اقتصادي شهرها (تمركز فرصت ها) از سوي ديگر رابطه و جود دارد به عبارت ديگر هرچه شهر از توان و رونق اقتصادي بيشتري برخوردار باشد جاذبه بيشتري براي مهاجران و در نتيجه شكل گيري مناطق حاشيه وجود دارد؛ اما دلايل اساسي تر براي حاشيه نشيني را بايد در ساختار اقتصاد سياسي والگوي برنامه ريزي توسعه كشورها جستجو كرد كه منجر به انواعي از عدم تعادل ها مي شود. يكي از آثار عدم تعادل در بهره گيري از مواهب توسعه يافتگي منجر به تحركات ناموزون جمعيت در سطح استان ها مانند مهاجرت از مناطق كمتر توسعه يافته به مناطق در حال توسعه و يا توسعه يافته تر شده است. برخي تحقيقات كه در زمينه ساخت قـومي، جمعيتـي و خاستگاه‌هاي اوليه حاشيه نشينان به عمل آمده حاكي از آن است كـه تقريبـا سـه چهـارم حاشـيه نشينان، مهاجران روستايي هستند كـه به خـاطر عوامـل رانـش رو به سوي اين مناطق آورده اند.
آنان به دنبال فرصتي براي كار و سراب زندگي خوب راهـي منـاطق شـهري شـدند ولـي چـون شـهرها آمادگي جذب ميليون ها مهمان و مهاجر را نداشت، در نتيجه اين منـاطق در كشـورهاي در حـال توسعه به آشفته بازار اجتماعي از مشاغل كـاذب، تبديل گرديده است.
به هرحال اگر چه در جريان مهاجرت ها، عده اي از مهاجرين به زندگي در زاغه ها مي پردازنـد و اختلاف سطح زندگي بين شهر و روستا، ميزان مهاجرت را شدت مي بخشد، اما تمـام مهـاجران حاشيه نشين نمـي شـوند و تمـام حاشـيه نشـينان نيـز مهـاجر نيسـتند . شـايد بتـوان گفـت مهـاجرت مكانيزمي است كه گاهي باعث حاشيه نشيني مي شود، امـا علـت تامـه حاشـيه نشـيني نيست، بنابراين خلاف تصور رايج صد درصد ساكنان حاشيه را مهـاجرين روسـتايي تشكيل نمي دهند هرچند اكثريت را آنان بخود اختصاص مي دهند. با اين همه گروه‌هـاي حاشـيه نشين شهرهاي مختلف همه روستائيان مهاجر نيستند و همه در حاشيه زندگي نمي كننـد. برخـي از آنان از شهرهاي كوچك به سوي شهرهاي بزرگ آمده اند و بعضي از آنها كه در حاشيه زندگي مي كنند از اهالي خود شهر هستند
در كشورهاي در حال توسعه بـيش از ۳۰ درصـد جمعيـت در چنـين منـاطقي سـكونت دارند. در ايران اگرچه تاكنون آمار رسمي كه بر اساس مطالعات ملي در اين زمينـه باشـد وجـود ندارد اما بر اساس برآورد محقق، حداقل ۱۰ درصد و حداكثر ۵۰ درصد ميـانگين سکنه شهرهاي مراكز استان هاي ايـران و جمعيتـي بـالغ بـر ۱۲-۱۰ ميليـون نفـر در منـاطق حاشـيه زندگي مي كنند.
* منشأ جمعيت شهرنشـين تنهـا ناشي از افزايش جمعيت شهرها نيست
رشد شهرنشيني تابعي از چهار فرايند مهاجرت، رشد طبيعي جمعيت، تغيير تعريف شهر و ادغام روستاهاي اقماري و تاسيس شهر هاي جديد است. منشأ جمعيت شهرنشـين تنهـا ناشي از افزايش طبيعي جمعيت شهرها نيست، بلكه ناشي از مهاجرت روستانشـينان بـه شـهرها مـي باشد. علل عمده مهاجرت روستائيان به شهرها، عـلاوه بـر جاذبـه هـاي شهرنشـيني و رشـد اشـتغال صنعتي در شهرها، كمبود كار و فقر عمومي روستانشينان، ترجيح دادن مشاغل صنعتي بـا دسـتمزد بالا بر كشاورزي، اميد به آينده بهتر براي خود و فرزندان و توزيع نامناسب امكانات رفاهي شـهر و روستا است.
ساكنين مناطق حاشيه شهرها، به اضافه برخي از روستاهايي كـه در شـهرها ادغـام شـده اند، اساساً از مهاجرين روستايي تشكيل مي شوند. تحقيقات متعددي كه در تهران، كرج، همـدان، اهواز (قبل از انقلاب)و بوشهر به عمل آمده نشان مي دهد كه نه فقط حاشيه نشينان، قشر پايين جامعه را به لحاظ اقتصادي تشكيل مي دهند بلكه اكثريت قريب به اتفاق آنها مهاجر بوده اند.
بي ترديد مي توان مهاجرت از روستا به شهر را در ايران به سه دوره تقسـيم كـرد: دوره اول مربوط به قبل از اصلاحات ارضي است كه مهاجرت به كندي انجام مي شود. دوره دوم از اوايل دهه ۱۳۴۰ به تدريج با آغاز برنامه هاي مربوط به تقسيم زمين و مشكلاتي كه بر اثـر دگرگون شدن نظام سنتي روستاها پديد آمد، آغاز مي شود
و دوره سـوم؛ را بـا نـام دوره انفجاري مي خوانند كه از اواخر سال ۱۳۴۹ آغاز شده و تا اواخر سال ۱۳۵۶ و اوايل سال ۱۳۵۷ ادامه يافت اما بايد به اين طبقه بندي مهاجرت هاي بعد از انقلاب نيز كـه خـود قابل تقسيم به زير دوره هايي است اضافه گردد.
حال برهمين اساس، همان طور که پيش تر اشاره شد، پرند و پرديس از جمله شهرهاي حاشيه تهران هستند که جمعيت شهر پرند به بيش از ۲۵۰ هزار نفر و در شهر پرديس به بيش از ۴۰۰ هزار نفر افزايش يافته است که هريک در نوع خود مشکلاتي دارند.
*عدم پيشرفت شهرهاي جديد پرند و پرديس
محمدحسين زاهدي فر، کارشناس ارشد برنامه‌ريزي شهري در گفت‌وگو با «رسالت» در رابطه با مشکلات اين شهرها تازه ساخت مي‌گويد: «شهرهاي جديد پرند و پرديس برگرفته از برنامه‌هاي آکادميک کشورهاي ديگر ساخته شده‌اند اين در حالي است که همانند ساير شهرهاي پيشرفته دنيا پيشرفت نکرده‌اند.»
اين کارشناس ارشد برنامه ريزي شهري مي‌افزايد: «اين شهرها با اين هدف ساخته شدند که شهر تهران به هويت اصلي خودش بازگردد اما دولت در اين زمينه برعکس عمل کرده است چرا که قصد دولت اين بود که به هر طريق زمين بفروشد و مشکل مسکن را حل کند. در حالي که قرار بود زيرساخت‌هاي اشتغال در اين شهرها فراهم شود تا نيازي به رفت‌وآمد شهروندان اين شهرها به تهران نباشد اما اين شهرها بدون توجه به اصول استاندارد جهان ساخته شدند.»
وي با اشاره به معضلات شهرهاي تازه ساخته شده پرند و پرديس براي شهر تهران خاطرنشان کرد: «با توجه به اينکه زيرساخت‌هاي اشتغال در اين شهرها ناديده گرفته شده است شهروندان اين شهرها به صورت مداوم در حال رفت‌وآمد به شهر تهران هستند و به جاي حل معضلات تهران شاهد افزايش مشکلات در پايتخت هستيم.»
* شهر در دست بساز و بفروش‌ها
اين کارشناس ارشد برنامه ريزي شهري، بي‌توجهي مسئولان شهري در زمينه توسعه تهران را يکي از آسيب‌هاي شهري دانست و گفت: «شهر تهران بايد شهر الکترونيک شود و بيشترين خدمات را به شهروندان بدهد اما اين اتفاق صورت نگرفته است به اين دليل که فاقد برنامه‌ريزي و مديريت صحيح هستيم در برخي از شهرهاي جهان شاهد توسعه اين شهرها در زمينه خدمات گردشگري و تجارت هستيم اما در شهر تهران رانت‌خواري وجود دارد و شهر در دست بساز و بفروش‌ها است.»
در حال حاضر بيش از ۷۰ درصد مردم جهان در شهرها ساکن هستند و تا سال ۲۰۵۰ اين آمار افزايش خواهد يافت. مهسا غفوري، کارشناس ارشد برنامه‌ريزي شهري، در گفت‌وگو با «رسالت» با اشاره به توسعه شهرها از دوران انقلاب صنعتي در قرن نوزدهم و اين افزايش جمعيت مي‌گويد: «بعد از توسعه شهرنشيني و هجوم مردم به مناطق شهري شاهد افزايش جمعيت در شهرها بوديم.»
دبير انجمن علمي برنامه‌ريزي شهري دانشگاه علامه طباطبايي بابيان اينکه بعد از تصويب طرح جامع شهر تهران در سال ۴۷ عنوان کرد: «به دليل توسعه زيرساخت‌ها در مناطق شهري و افزايش امکانات بسياري از مردم از روستاها به شهر تهران آمدند و شاهد افزايش جمعيت شهر تهران بوديم.»
*ترافيک شديد در ورودي شهرها
غفوري شهرهاي تازه‌ساخت در اطراف تهران ازجمله پرند و پرديس را تهديد جدي براي شهر تهران دانست و خاطرنشان کرد: « بسياري از شهروندان اين شهرها براي تأمين معيشت و زندگي به شهر تهران مي‌آيند درحالي‌که زيرساخت‌هاي اوليه ازجمله حمل‌ونقل براي شهروندان در نظر گرفته نشده است براي همين شاهد ترافيک‌هاي سنگين در ورودي‌هاي شهر تهران هستيم.»
اين کارشناس ارشد برنامه‌ريزي شهري، تغييرات اقليمي را يکي از معضلات اصلي شهرهاي جهان دانست و گفت: «با گسترش و توسعه حومه شهرهاي بزرگ شاهد تغييرات اقليمي ازجمله افزايش گرما، طوفان‌ها و ريز گردها هستيم. به دليل اينکه بيش از ۷۰ درصد جمعيت در شهرهاي بزرگ سکونت دارند شاهد مشکلات بيشتري در اين شهرها هستيم وقتي شهرهايي مثل پرند و پرديس بدون توجه به زيرساخت‌ها فقط ساخته مي‌شوند مديريت شهري در اداره شهر تهران که پايتخت است ناتوان مي‌ماند.»
دبير انجمن علمي برنامه‌ريزي شهري دانشگاه علامه طباطبايي بابيان اينکه قوانين شهري در رابطه با اين شهرهاي تازه ساخت رعايت نشده است، گفت: «اين شهرها مشکلات فراواني براي تهران دارند شايد اداره اين شهرها براي شهرداري پرند و پرديس مشکل نباشد اما براي شهرداري تهران مشکلاتي را ايجاد خواهد کرد به اين دليل که در قوانين شهري به خودکفا شدن شهرهاي تازه ساخته‌شده توجهي نشده است. با گسترش اين شهرها شاهد تخريب محيط‌زيست هستيم علاوه بر هزينه حمل‌ونقل اين شهرها به عهده شهر تهران است و اين شهرها تنها به‌صورت شهرهاي خوابگاهي باقي مي‌ماند.»
ناگفته نماند که در كنار مهاجران روستايي در حاشيه، گروه جديدي از خود شهر ها هم رانده مي شوند: تحقيقات اخير نشـان مـي دهـد سـهم بـالايي از ساكنان اين مناطق بخصوص در مناطق كلان شهري گروه‌هاي كم درآمد اين شهرهاسـت كـه بـه دليل افزايش سطح اقتصادي زندگي كـه در كـلان شـهرها دشـوار اسـت، آنهـا بـه نقـاط ارزان تـر نزديك پناه مي برند.
*عدم پيش بيني فضاي مسکوني کافي
به طور کلي عللي که در سطح خرد زمينه ساز پيدايش و شکل گيري حاشيه نشيني و اسکان غير رسمي مي شود، ضعف برنامه هاي بخشي مشخص و مؤثر براي پاسخگويي به نياز سرپناه اقشار کم درآمد در توزيع جغرافيايي مناسب، پيش بيني نشدن فضاي مسکوني کافي و مناسب براي اقشار کم درآمد در طرح هاي کالبدي شهري و اعمال استانداردهاي خارج از استطاعت براي آن ها، دسترسي ناچيز به نظام هاي رسمي اعتباري و وام مسکن براي اقشار کم درآمد، به ويژه شاغلان بخش غير رسمي، وجود گروه هاي نامشروع قدرت و سوداگران زمين باز به موازات اهمال و ناتواني در نظارت و کنترل ساخت و سازها، به ويژه در فضاي بينابيني شهرها، فقدان نهادسازي براي تجهيز و تجميع منابع اقشار کم درآمد و نبود حمايت و هدايت دولت از خانه سازي خوديار است.
بي ترديد حاشـيه نشـيني فضـايي-كالبـدي، مولـود حاشـيه نشـيني اقتصـادي اجتمــاعي آن بخــش از جمعيــت اســت كــه از مشــاركت اجتمــاعي و تعلــق شــهروندي پــاييني برخوردارند و از خدمات ارائـه شـده در ايـن محـلات راضـي نيسـتند . در نهايـت، فقـر فرهنگـي و اقتصادي و حاشيه نشيني اجتماعي و كالبدي آنها از يك‌سو و مشاهده و مقايسه زندگي شهرنشـيناني كه از امكانات زندگي امروزي بهره منـد هسـتند از سـوي ديگـر، سـبب ايجـاد نارضـايتي آنـان از مديريت شهري مي شود.