بارش هاي خوب در بهار امسال خيال مان را آسوده کرد که ديگر سفره هاي آب زيرزميني مان پر شده و با خيال راحت مي توانيم آب مصرف کنيم و تابستان خنکي پيش رو خواهيم داشت ولي گرم تر شدن بي سابقه ي هوا در اين تابستان نسبت به سال گذشته اين خيال آسوده را کمي نگران کرد.
آن باران ها کجا و اين گرما کجا ؟ جمله اي که اين روزها زياد مي شنويم. مجموعه آمار مرکز ملي پايش خشکسالي د‌‌‌‌ر سال ۹۷ از مهرماه ۹۷ تا هشتم فرورد‌‌‌‌ين ۱۳۹۸ نشان مي ‌د‌‌‌‌هد‌‌‌‌، بارش باران د‌‌‌‌ر کشور د‌‌‌‌ر مقايسه با مد‌‌‌‌ت مشابه سال گذشته حد‌‌‌‌ود‌‌‌‌ ۶۲ د‌‌‌‌رصد‌‌‌‌ افزايش د‌‌‌‌اشته و اين آمار تا حد‌‌‌‌ زياد‌‌‌‌ي اميد‌‌‌‌وار کنند‌‌‌‌ه است اما اميد‌‌‌‌واري اين آمار نبايد‌‌‌‌ ما را د‌‌‌‌وباره از حل شد‌‌‌‌ن يک چالش بلند‌‌‌‌ مد‌‌‌‌ت متوهم کند.
اصولا ما د‌‌‌‌ر ايران براساس يک نگرش سنتي تصور مي‌کنيم وقوع سيل به خاطر بارش‌هاي خوب داراي اثرات مثبت است که اين تصور هم ناد‌‌‌‌رست است.
بي ترديد خشکسالي يعني افت بارش يا رطوبت خاک يا موجودي آب ذخيره شده در يک بازه زماني معين مثل يک سال و يا يک فصل نسبت به ميانگين درازمدت که حداقل ۳۰ سال است. بنابراين مي توانيم سيل داشته باشيم اما خشکسالي نيز وجود داشته باشد. پس نبايد بگوييم بعد از بارش باران از خشکسالي نجات يافته ايم. از سوي ديگر مطابق گزارشي که ناسا از وضعيت گرمايش جهاني و خشکسالي ارائه داده است، اصلا گزارش خوشايندي نيست و کسب رتبه چهارم براي ايران از بين ۴۵ کشوري که در معرض خشکسالي شديد قرار دارند هم اصلا رتبه خوبي نيست. ناسا تاکيد کرده اين اتفاق در ۳۰ سال آينده رخ خواهد داد.
در گزارش ناسا آمده است: «بعيد نيست بين ۳۰ تا ۴۰ سال آينده بخش‌هاي وسيعي از ايران به بيابان مطلق تبديل شوند. تاثيرات گرمايش زمين و عواقب آن همچون خشکسالي تا حدي جدي است که هشدار‌ها براي مهار گاز‌هاي گلخانه‌اي و جلوگيري از پيامد‌هاي ناگوار مثل سيل جاري شده است.»
همچنين صادق ضياييان رئيس مرکز خشکسالي و مديريت بحران سازمان هواشناسي کشور به نقل از ايسنا درباره بررسي داده هاي ۱۰ ساله خشکسالي در ايران تصريح کرده است: « ۹۷ درصد مساحت ايران تحت تأثير خشکسالي بلندمدت است. از اين مقدار ۵۳ و ۶ دهم درصد مساحت کشور با خشکسالي شديد، ۱۲ و هفت دهم درصد با خشکسالي بسيار شديد، ۲۴ و هشت دهم درصد مساحت با خشکسالي متوسط و ۵ و نهم درصد مساحت با خشکسالي خفيف مواجه هستند.»
برهمين اساس روزنامه رسالت در گفت و گو با کارشناسان پديده خشکسالي در ايران و تبعات ناشي از آن را بررسي کرده و اين سؤال را مطرح کرده که آيا اين درست است ايران طي بيست سال آينده بيابان مي شود؟
مسعود تجريشي، معاون محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست ايران در پاسخ به اين سؤال اظهار مي کند:
« کساني که اين گذاره ها را به کار مي برند از مدل هايي که در مقياس بزرگ در دنيا و بر اساس سناريوهاي مختلف در حال اجراست استفاده مي کنند . مثلا اگر يک تا دو درجه دماي هوا افزايش پيدا کند مدل هاي مختلف سناريوهايي مختلفي را براي قسمت هاي مختلف در دنيا بيان کرده اند. بعضي از اينها در حال اتفاق افتادن است مثلا در حال حاضر ما کمتر در سرزمين مان برف داريم، و بيشتر بارش ها به صورت باران است و يا وقتي نگاه مي کنيم مي بينيم در بعضي از مناطقي که باران آمده نوسانات بارشي از حالت نرمال خارج شده است. سال ۱۳۹۶ در حوزه آبريز درياچه ي اروميه ۲۰۰ ميلي متر بارندگي اتفاق افتاده ولي سال ۹۷ ، اين عدد نزديک ۴۹۰ ميلي متر بوده است. در حالي که ميانگين اين مقدار بارش ۳۸۵ ميلي متر بوده است. بنابراين يکي از اتفاقات در موردآينده اين است که نوسانات بارش هاي ما بيشتر مي شود. اتفاق بعدي که همه در مورد آن اتفاق نظر دارند اين است که زمين گرم تر مي شود. بسياري از مناطق در داخل سرزمين مان به صورت معني دار به لحاظ آماري گرم تر شده است. بعضي مناطق به صورت طبيعي گرم تر شده اند بعضي از مناطق هم دخالت عوامل انساني گرم تر شدن هوا را تسريع و تقويت کرده است مثل وضعيتي که در شهر تهران شاهد آن هستيم. »
وي با بيان اينکه پوشش گياهي يکي از عواملي است که از بين رفتن آن موجب پديده بيابان شدن مي شود، دو پديده کم شدن بارش ها و يا توزيع نامناسب بارش ها و گرم شدن دما را در اين فرآيند مؤثر دانسته و با توجه به اين دو اتفاق مي گويد جمع بندي خيلي ها اين است که بيايان در داخل کشور افزايش پيدا مي کند.
مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه در همين راستا اظهار داشت: « امسال در برخي مناطق شاهد بارش يکساله در يک بارندگي بوده ايم. بنابراين وقتي از بارش صحبت مي کنيم اگر اين بارش در يک زمان اتفاق بيفتد اصلا زمينه خوبي نيست. چون بارش سالانه اگر در يکي دو تا بارندگي اتفاق بيفتد هيچ وقت پوشش گياهي شکل نمي گيرد و فرسايش افزايش پيدا مي کند و در نتيجه اين فرصت به آب داده نمي شود تا در زمين نفوذ کند و رطوبت کسب شود و در نتيجه گياه نمي تواند شکل بگيرد. بنابراين به صورت طبيعي ما مجبوريم به اين سمت برويم ولي دليل نمي شود که راهکاري برايش نباشد.»
*هماهنگ با تغيرات اقليمي
اين استاد دانشگاه صنعتي شريف معتقد است: بزرگترين نقش را خودمان داريم. به گفته وي اگر ما بي خيال باشيم و نتوانيم خودمان را نسبت به اين تغييرات اقليمي تطبيق دهيم مطمئنا سرزمين مان به سمت از بين رفتن پوشش گياهي پيش خواهد رفت. وي در اين زمينه مي گويد: « ما چون در کمربند خشکي جهان قرار داريم آسيب پذير هستيم ولي اگر بتوانيم خودمان را با اين تغييرات هماهنگ کنيم و به طبيعت کم تر ضرر برسانيم و خودمان جنگل ها را از بين نبريم اين تغيير بارش ها مي تواند به ما کمک کند تا آبخوان هايمان را تغذيه کنيم ولي اگر پوشش گياهي را از دست بدهيم، با توجه به اينکه تبخير و تعرق مان هم زياد است با چند بارش مطمئنا گياه نمي تواند خودش را مستقر کند.»
*وقتي کوير چيني ها کمربند سبز مي شود
پيشروي و توسعه بيابان ها مسئله اي است که زندگي ميليون ها انسان را در دنيا تحت تأثير قرار داده و به مخاطره انداخته است. بر اساس آمار‌هاي کنوانسيون مقابله با بيابان‌زايي حدود يک ششم جمعيت جهان، سه چهارم اراضي خشک جهان و يک سوم کشور‌هاي دنيا در معرض بياباني شدن قرار دارند و همچنين ۱۱۰ کشور دنيا در معرض بيابان‌زايي هستند. در ايران نيز بيش از ۲۰ درصد مساحت کشور تحت تأثير بيابان‌زايي قرار دارد. از اين رو در تقويم هاي جهاني ۱۷ژوئن مصادف با ۲۷خرداد با عنوان روز جهاني بيابان زدايي شناخته مي شود و کشورهاي مختلف سعي مي کنند برنامه هايي را در اين زمينه به اجرا درآورند.
تجريشي به دو پروژه ي مهم و موفق دنيا در زمينه بيان زدايي اشاره کرده و مي گويد: « شما اگر ببينيد ما دو تا پروژه
بسيار بزرگ در دنيا داريم، يکي چيني ها هستند که کويرشان را با پوشش گياهي تبديل به يک کمربند سبز کرده اند و يک چنين کار مشابهي را شاهد هستيم که در آفريقا انجام شده است و بالاي هشت هزار کيلومتر و به عمق صد کيلومتر پوشش گياهي ايجاد کرده اند. بنابراين مي خواهم بگويم اين دليل نمي شود کاري نتوان کرد. ما حتي بيابان را مي توانيم تبديل به پوشش گياهي کنيم.»
خشکسالي تبعات شديدي مي تواند به همراه داشته باشد و از آن جمله مي توان به مسائل کشاورزي، اقتصادي، بحران هاي اجتماعي و اشتغال اشاره کرد. مسعود تجريشي با اشاره به مطالعه اي که يکي از دانشگاه هاي آمريکا روي تبعات تغيير اقليم در اقتصاد کشورهاي مختلف انجام داده است بيان مي دارد: « طبق اين مطالعه اين تغيير اقليم در منطقه ما تاثير بسيار زيادي روي اقتصاد و توليد ناخالص مان دارد. اگر اين اتفاق بيفتد حدود پنجاه تا شصت در صد در توليد ناخالص مان اثر مي گذارد و اين طبيعي است. مقدار بارش ها که تفاوتي نمي کند ولي اگر دما را دو درجه افزايش بدهيم همان طور که به سبب تبخير و تعرق نياز به آب در انسان افزايش پيدا مي کند در مورد گياه هم همين اتفاق مي افتد و از طرفي اگر بارش ها کم تر شود اين بيلان منفي مي شود و مطمئنا در توليدات کشاورزي ما اثر مي گذارد. نکته دوم اين است که اگر بارش هايمان ديگر به صورت برف نباشد چون يکي دو درجه افزايش دما باعث مي شود کلا باران داشته باشيم. اين يعني نيروگاه هاي برق-آبي ما در تابستان ها نمي توانند از ذوب برف استفاده کنند و اين يعني ضرر اقتصادي. يعني ما مجبور مي شويم از نيروگاه هاي سيکل ترکيبي استفاده کنيم و گاز را بسوزانيم. و اين يعني خسارت. ما اگر دما هايمان تغيير پيدا کنند بيماري ها هم بيشتر مي شود چرا که تمام بيماري هايي که در سرزمين مان داريم با يک سيکل درجه حرارتي خودشان را نتظيم کرده اند.»
*نه ترسالي و نه خشک قرني
بعد از بارش هاي بهار امسال عده اي نويد ورود کشور به يک دوره ترسالي و پايان دوره ۳۰ساله خشکسالي را دادند، در مقابل کارشناسان ديگري معتقد هستند نبايد به بارش ها دلخوش بود و از پديده «خشک قرني» به عنوان پديده پيش روي کشور ياد مي کنند و درباره آن هشدار مي دهند. حسين آخاني، در قامت کارشناس محيط زيست در گفت و گو با رسالت با رد هر دو نظريه دوره ترسالي و خشک قرني براي آينده کشور اظهار داشت: « با اقليم شناس هاي بزرگ دنيا صحبت کردم و نظراتشان را شنيدم و با توجه به اين واقعيت که آب و هواي ايران به عنوان آب و هواي قاره اي شناخته مي شود، به هيچ عنوان نه نظر اولي درست است و نه نظر دومي. ايران داراي آب و هواي قاره اي هست و در کمربند خشک کره زمين واقع شده و رفتار اقليمي در ايران به شدت نامطمئن و غير قابل پيش بيني هست.»
حسين آخاني با تاکيد بر قرار گيري ايران در کمربند خشک قاره اي گفت: « بايد توجه داشته باشيم که برنامه ريزي هايمان بر مبناي يک آب و هواي خشک باشد و اشتباهاتي که تا الان کرده ايم را تکرار نکنيم»
*تاوان بي مهري به طبيعت
اين فعال محيط زيست چيدمان توسعه در ايران را يکي از اين اشتباهات مي داند و بيان مي دارد: «چيدمان توسعه در ايران هيچ وقت نگاه دراز مدت به سرزمين نداشته و عمدتا نگاه هاي کوتاه مدت و گاها سياست زده و درکنارش متاسفانه آلوده به يکسري غرائض اقتصادي بوده است، همين باعث شده که ناگهان در شهري مثل تهران جمعيت افزايش بيش از حدي پيدا کند. البته نه فقط تهران بلکه بيشتر مراکز استان ها. در نتيجه نياز به آب افزايش يابد. چهل برابر نياز کشور سد ساخته شده است و اين خلاف برنامه ريزي اي است که انجام شده. توسعه کشاورزي نامتوازن و اشتباه بوده است يعني در جاهايي که نبايد کشاورزي انجام شود، ما اقدام به کشاورزي کرديم. توسعه صنايع هم بدون آمايش سرزميني و دور انديشي بوده است و در جاهاي به شدت خشک و کم آب صنايع پرآب ساخته شده است. خب همه اينها باعث شده است فشار سنگيني بر روي منابع آبي ايران ايجاد شود و ما خيلي آسيب پذير بشويم اين آسيب پذيري به گونه اي است که در مواقعي که ميزان بارندگي کم است با گسترش ريزگردها مواجه مي شويم و زماني هم که مقداري باران مي آيد به راحتي تبديل به سيلاب مي شود و خسارت ايجاد مي کند. اينها همه نشان دهنده اين است که يک جاي کار ايراد دارد. به نظر من اين جاي کار خيلي پيچيده نيست. دخالت بي رويه در نظام هيدرولوژيکي طبيعي اين عواقب را به دنبال درد. ما تاوان بي مهري هايمان را به طبيعت داريم پرداخت مي کنيم.»
*امنيت ملي در گرو چيدمان صحيح توسعه
اين استاد دانشگاه تهران سپس به تبعات حاصل از خشکسالي اشاره کرد و افزود: « بايد چيدمان توسعه را بر مبناي توانمندي هاي اقليمي خودمان قرار دهيم. وقتي که اين کار را نمي کنيم پيامدهايش آن چيزي است که الان شاهدش هستيم. آثار زيست محيطي که اکنون نظاره گر آن هستيم و در آينده خطرات بزرگتري ما را تهديد خواهد کرد و مي تواند جنگ قومي ايجاد کند و درحال حاضر هم نشانه هاي نفرت پراکني بين استان ها درکشورما خيلي زياد هست. مثلا مازندراني ها شاکي هستند که آب به سمنان برده شود. سمناني ها از اصفهاني ها شاکي هستند. اصفهاني ها شاکي هستند از يزدي ها. اين نوع اختلاف بين اقوام مختلف در کشور يکي از دلايلش دخالت
بي رويه در نظام آبي کشور است. اگر اين تنش ها خدايي نکرده شدت بگيرد مي تواند امنيت ملي ما را به خطر بيندازد و امنيت غذايي ما به خطر بيندازد.»
*آب دزدي و بحران هاي بزرگ اجتماعي
آخاني معتقد است ما اشتباه بزرگي کرديم و با بيان اينکه بايد از طبيعت الگو مي گرفتيم عنوان مي کند: «ما کشور خشکي هستيم. ميزان تبخير در کشور ما بالاست. بايد از طبيعت الگو مي‌گرفتيم و مي پذيرفتيم که آب جايش يا در سفره هاي آب زيرزميني است يا در تالاب ها. منتها ما اين ها را در پشت سدها ذخيره کرديم. سدها هم وقتي گسترش پيدا کردند آب را به شهرها آوردند و شهرها گسترش پيدا کردند. اين وضعيت شايد در کوتاه مدت رضايت نسبي را ايجاد کند و مردم شهرهاي بزرگ راضي نگه داشته شوند ولي واقعيت اين است که در دراز مدت خطرهاي بيشتري را ايجاد کرده ايم به دليل اينکه اين آب دزدي از حوزه هاي ديگر و آب دزدي از روستاييان باعث مهاجرت آنها به شهرها شده و مشکل هاي بزرگ اجتماعي همچون حاشيه نشيني، مسافر کشي و … همه ناشي از آن است که بسياري از روستاهاي ما به دليل به هم خوردن ساختار ايدئولوژيکي تخليه شده اند. مثلا بسياري از روستاهاي خراسان و يا مناطق مرکزي ايران تخليه شده اند. ما هم بايد قبول کنيم که کشور ما از لحاظ سوق الجيشي در منطقه حساس دنيا قرار گرفته است. دشمنان زيادي داريم و با توجه به اين اگر اين کشور گرفتاري هاي خودساخته ايجاد کند ميزان آسيب پذيري اش در طول زمان بيشتر خواهد بود.»