معصومه پورصادقی-دبیر گروه سیاسی
وزارت امور خارجه بیست و دومین گزارش اجرای برجام را به مجلس شورای اسلامی ارائه کرده است که متن آن به صورت عمومی منتشر و در اختیار افکار عمومی قرار گرفته است. گزارشی بیش از ۲۵۰ صفحه که حدود ۵۰ صفحه از این گزارش، ارائه تابلو و تصویری توصیفی – تحلیلی همراه با برخی داده‌های آماری از حوزه‌های اقتصادی و مابقی گزارش ضمایمی مرتبط با گزارش را در بر می‌گیرد. گزارش بیست و دوم وزارت امورخارجه در اجرای برجام را می‌شود آخرین گزارش دولت تدبیر و امید در این ارتباط به مجلس دانست؛ این گزارش در واقع نوعی دفاعیه از ۸ سال فعالیت تیم مذاکره کننده در ارتباط با این موضوع حساس نیز می‌باشد. موضوعی که می‌توان آن را تبدیل به تنها وجه متمایز وزارت امورخارجه۸ ساله ظریف با اسلاف او، ارزیابی کرد. قطعا، در مورد برجام می‌شود ساعت‌ها مطلب گفت و صفحات بسیار زیادی را در دفاع و یا نقد آن، منتشر کرد اما آنچه امروز در برابر قضاوت و ارزیابی افکار عمومی داخلی و بین‌المللی قرار گرفته است با آنچه بر روی کاغذ بین طرف‌های یک توافق بین‌المللی رخ داده است  می‌تواند متفاوت باشد. 
این گزارش به دنبال آن است که تصویری از «دو سال مذاکره» برای رسیدن به توافق،  ۶ سال تلاش برای حفظ آن و بار دیگر، از سرگیری مذاکراتی سخت و پیچیده و البته تا حدود زیادی مبهم در خصوص جزئیات آن، برای برگشت به همان نقطه ۶ سال قبل، ارائه کند. با کنار گذاشتن اعداد و ارقام و داده‌های آماری گزارش، چند خط و محور اصلی را می‌توان در این گزارش برجسته و براساس آن، مانیفست اصلی مذاکره کنندگان و چشم انداز احتمالی روندهای مرتبط با برجام را تا حدود  زیادی احصا  و خطوط آن را مشخص کرد.  
•  تردیدی وجود ندارد که برجام یکی از مهم ترین
و پیچیده ترین اسنادی است که در حوزه خلع سلاح در سطح نظام بین‌الملل مذاکره و به نتیجه رسیده و در نهایت به اجرا گذارده شده است. شاید نقطه شروع و زایش این چنین توافقی چندان پیچیده نباشد اما ماحصل نهایی شکل گرفته، مجموعه‌ای مطول از ابعاد چندگانه و در هم پیچیده موضوعی حساس در حوزه خلع سلاح، می‌باشد. در پیدایش چنین مجموعه مهم و حساسی، حتما زحمات و سخت‌کوشی‌های بسیاری صورت گرفته است و روزهای سخت و شاید به ندرت آسانی پشت سر گذاشته شده باشد تا چنین سندی نهایی و به مرحله اجرا گذاشته شود. برجام حتی در صورتی که هر زمان به نقطه پایان برسد، می‌تواند برای دهه‌های متمادی نه تنها در سیاست خارجی ایران که حتی در مطالعات روابط بین‌الملل و در میان محافل دیپلماتیک و خلع سلاحی، موضوعی مورد بحث و مناقشه بین طیف‌های مختلف فکری و سیاسی در ایران، منطقه و جهان باشد. همین مسئله، اهمیت آن را به خوبی نشان می‌دهد. 
•  گزارش بیست و دوم را می‌توان یکی از 
کامل ترین و گویاترین تصاویری دانست که تاکنون دولت از برجام و فضای اطراف آن ارائه کرده است و می‌توان عصاره بیست و یک
گزارش قبلی و آخرین تحولات مرتبط با برجام را در آن دید. شاید برای نخستین بار به صورتی رسمی تصویری حداقلی از روایت ایرانی مذاکرات در حال انجام در وین را در آن دید که در بخش ۱۳ گزارش به برخی از جنبه‌های آن پرداخته شده است. تاکنون و از دل مصاحبه‌های برخی اعضای تیم 
مذاکره کنندگان هسته‌ای و یا سخنگوی وزارت امور خارجه قطعات پراکنده‌ای از پازل مذاکرات وین ارائه شده بود اما این گزارش برای نخستین بار طی ماه‌های گذشته، خطوط اصلی مذاکرات و آنچه تاکنون بر روی آن توافق شده و مسیر پیش روی آن، را ارائه می‌دهد. 
•  گزارش با یک عبارت ابهام آمیز جالب توجه در صفحه دو، به مرور شکل و شمایل می گیرد. جایی که در صفحه دو این عبارت را مورد اشاره قرار داده است: « همچنین برای یکمین بار(!)، پس از گشایش‌های حاصل از شفاف شدن تبادلات مالی و تصحیح سازوکارهای اداری که به دلیل تحریم‌ها شکل پیچیده‌ای به خود گرفته و زمینه سوءاستفاده را فراهم ساخته بود، امکان گسترش عدالت اجتماعی به شرط استمرار روند برنامه‌ای این  توافق پیش بینی و محقق شد.» این عبارت که در همان صفحات اولیه گزارش آورده شده است یکی از مبهم ترین عباراتی است که در متن گزارش به آن پرداخته شده است و به نظر می‌رسد گزارش به دنبال انتقال پیامی مشخص به مخاطب اصلی و خوانندگان این گزارش بوده‌اند ولی در نهایت، احتمالا برای پرهیز از حاشیه سازی‌های بعدی در محیط داخلی کشور، با نوعی عبارت پردازی پیچیده و مبهم، به این عبارت اکتفا  کرده اند.
بدون تردید رمزگشایی از این عبارت که می‌توان آن را کلید ورود به بحث اصلی گزارش دانست، می‌تواند پیام نهفته در آن را برای مخاطبان روشن کند. درج عبارت «یکمین بار» در کنار عبارت «امکان گسترش عدالت اجتماعی» و همچنین «به شرط استمرار روند…» به‌عنوان سه رکن اصلی این عبارت و پیام آن، قابل بررسی‌های بیشتر است.
• در صفحه ۵ گزارش این عبارت درج شده است که: «در میدان عمل، مبارزه جمهوری اسلامی ایران با داعش و دیگر نمونه های افراط‌گرایی و تروریسم در منطقه و حمایت از جبهه مقاومت پس از برجام گسترش بیشتری یافت و همکاری‌های همه جانبه در این زمینه از جمله با روسیه توسعه یافت.» فارغ از اینکه منوط کردن فعالیت‌های کشورمان در منطقه در مقابله با تروریسم و حمایت از محور مقاومت به برجام و نتایج آن می‌تواند محل سؤال و تردید باشد، اما با اینکه نمی توان به صورت قطعی آن را نفی کرد، اشاره آن در گزارشی که مربوط به اجرای برجام است و حرفی است که بارها منابع صهیونیستی نیز مشابه و یا با همان فحوا، به آن پرداخته و همان را بهانه تشدید فشارها بر ایران و عدم اجرای درست و کامل برجام کرده‌اند، کمی سؤال برانگیز و قطعا می‌تواند نوعی اشاره سهوی به موضوع باشد. بدون اینکه قصد ارائه قضاوت خاصی وجود داشته باشد، درج این عبارت می‌تواند این بهانه را مجددا جان تازه دهد که در خلال مذاکرات وین باید دیگر ابعاد سیاست خارجی ایران نیز در دستور کار قرار گرفته و دامنه توافقات و مذاکرات به موضوعات غیرهسته‌ای و غیربرجامی نیز گسترش داده شود؛ خواسته‌های نامشروعی که عمر طرح آن از سوی طرف‌های مقابل بیش از یک دهه است اما با رویکرد منطقی و حساب شده ایران، تاکنون موفق به عملی کردن آن نشده‌اند. 
• نویسندگان گزارش در صفحه ۱۸ در یک اشتباه مهم در برداشت از رویکرد و سیاست جمهوری اسلامی ایران در سال‌های قبل از برجام، تصویب قطعنامه‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران در شورای امنیت را بیش از آنکه ناشی از خوی ظالمانه و زورگویانه طرف‌های مقابل بداند، آن را «ناشی از اشتباه محاسباتی  و فقدان شناخت نسبت به تحولات جهانی (داخلی‌ها)» دانسته و به نوعی تقصیر همه آنچه را که تا قبل از سال ۹۲ بر کشور رفته است را به این دو دلیل دانسته است که به نظر می‌رسد، نگاهی دقیق و کامل به مجموعه علل و عواملی که منجر به ایجاد وضعیت قبل از برجام برای کشور شد، نیست. اتفاقا، ارائه چنین تصویری از گزارش را می‌توان دلیل عدم شناخت کافی آن‌ها از مجموعه تحولات داخلی و بین‌المللی منتهی به برجام و قضاوتی کمتر منصفانه از همه صحنه ارزیابی کرد. 
• بنابر گفته گزارش، برجام حتما «حاصل کوشش عاشقانه» (بخش ۱۴:  و آخر دعوانا…، ص ۴۳) مذاکره کنندگان آن است و البته محصول «درایت و دور اندیشی» قوه عاقله نظام، و «صبر و مقاومت» کم نظیر مردم بود؛ در این گزارش با اشارات درست و موفق، تمام بحران‌ها و مسائل مبتلا به کشور از زمان به روی کار آمدن ترامپ مورد توجه قرار گرفته است و تلاش شده است که پرداختی کامل از تمام عوامل مستقیم و غیرمستقیم مؤثر بر شرایط کنونی کشور مورد اشاره قرار گیرد که به نظر می‌رسد تا حدود زیادی نیز موفق بوده است اما یکی از ابعاد مهم گزارش پاسخگویی به دیدگاه منتقدان به عدم رعایت برخی خطوط قرمز کشور است که در این گزارش حداقل دو دلیل برای دفاع از آنچه که تیم مذاکره کننده موفق به تحصیل آن برای کشور نشده، ارائه شده است: یکی اینکه انتخاب و گزینه دیگری وجود نداشته است (با اشاره به ویژگی‌های ساختار کنونی نظام بین الملل) و دیگری «گزارش‌دهی صادقانه» به مقامات عالی رتبه کشور (مشخصا مقام معظم رهبری) و کسب مجوزهای لازم برای نهایی کردن توافقاتی که بعدها منتقدان از آن به عنوان «عدم رعایت خطوط قرمز» نظام یاد می‌کردند. 
• در نگاهی کلی به تصویر و تابلویی که نگارندگان این گزارش ارائه می‌کنند ضمن مشاهده نقش و نگارهای بعضا خوش آب و رنگ
و گاهی پیچیده در درک معنای واقعی آن، این تصویر به خواننده ارائه می‌شود که برجام «از سر ناچاری» و «نبود گزینه دیگری در نظام بین‌الملل»، برای ایران شکل گرفت. ملتی که یا باید همان مسیر قبل را ادامه می‌داد و شاهد «فرسایش در تمام حوزه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و … باشد» (ص ۱۸) و یا تن به «مذاکره» می‌داد. قطعا در دفاع از چنین نگاهی حرف‌ها و تحلیل‌های بسیار زیادی می‌شود ارائه داد اما، در اشتباه القای چنین نگاهی به جامعه و سیاستمداران نیز می‌شود به صورتی مفصل و طولانی استدلال‌ها و استنتاجات فراوانی را ذکر کرد.
• سخن پایانی: 
برجام حتما حاصل تلاش‌های عاشقانه و دقت‌های شجاعانه طیف گسترده‌ای از درون نظام به مسئله‌ای مهم بوده است که مجریان آن توانسته‌اند حداقل‌هایی از مجموعه مقتضیات را تأمین کنند.
آنچه در گزارش ۲۵۰ صفحه ای بیست و دوم اجرای برجام به روشنی به آن پرداخته نشده است نقاط ضعف فنی و سیاسی و حقوقی برجام بود که در ۸ سال گذشته و به ویژه با نهایی شدن و اجرایی شدن آن از سوی طیف وسیعی از منتقدان گفته می شود و با روی کار آمدن ترامپ و خروج آمریکا از این توافق، بیش از هر زمان دیگری آشکار شد. عدم پاسخ دقیق به این ابهام که چرا حتی در دوره یک ساله
ریاست جمهوری اوباما (از زمان لازم الاجرا شدن برجام تا روی کار آمدن ترامپ) هم برجام به صورت کامل و تمام و کمال اجرا نشد و همواره شاهد کارشکنی‌ها و تعلل‌ها و بدعهدی‌های واشنگتن به تعهداتش بودیم اما دریغ از اینکه امکان رسیدگی واقعی به این نقض تعهدات، وجود داشته باشد؛ پاسخ به این سؤال بی‌پاسخ که چرا ایران تمام تعهدات خود را به صورت کامل اجرا کرد و باز هم تحریم شد، اما، طرف مقابل هیچ هزینه‌ای بابت آن نداد و نه تنها آمریکا بلکه طرف‌های دیگر نیز از اجرای تعهدات خود عاجز بودند؛ بیان روشن و شفاف این نقاط ضعف از سوی کسانی که در تمام ساعات و ثانیه‌ها و لحظات مذاکرات و از صفر تا نقطه امروزی آن، که نمی‌توان به صورت دقیق گفت در چه نقطه ای قرار داریم، می‌توانست به‌عنوان تجربه‌ای برای کسانی که به زودی باید علم برجام را به دست گرفته و مسیر نیم رفته را ادامه دهند، مفید به فایده باشد. البته ممکن است این گزارش بر این باور بوده باشد که اشاره علنی به این نقاط ضعف، برگ برنده‌ای برای طرف مقابل در مذاکرات در حال انجام وین باشد که البته در این صورت، می‌توان انتظار داشت که تیم مذاکره کننده فعلی در مسیر انتقال پرونده به تیم جدید سیاست خارجی کشور، این نکات را نیز به آن‌ها منتقل کنند. می‌توان به جرئت گفت گذشت زمان و قضاوت تاریخ، منصف‌ترین قضاوت‌ها را در برابر دیدگان آیندگان قرار خواهند داد.