رضا آرمانيان
سال ۹۸ از همان ابتدا با سيل و باران و آبگرفتگي آغاز شد، بحراني که از آق قلا در استان گلستان شروع شد و کم کم با شدت بارندگي ها، ساير نقاط کشور را هم درگير کرد. چنانچه به گفته سازمان امداد و نجات، ۲۳ استان کشور درگير سيل بوده و در ۱۰ استان هشدار سيلاب وجود داشت. وضعيت لرستان بحراني شد و خوزستان در وضعيت قرمز قرار گرفت. در ۱۲۳ شهر، روستا، منطقه عشايرنشين و محور کوهستاني کشور، بيش از پنج هزار نفر اسکان اضطراري و سه هزار نفر امدادرساني شدند و متاسفانه شاهد کشته و زخمي شدن عده اي از هموطنانمان در اين سيلاب هاي گسترده بوديم. هر چند آمارها متفاوت است، اما تا لحظه نگارش اين گزارش و مطابق اعلام «مهرداد علي بخشي»، جانشين مديريت بحران پزشکي قانوني، ۶۲ نفر از هموطنانمان در اين حادثه جان باخته اند که يا به سبب غافلگيري در شيراز و ديگر شهرها يا سهل انگاري و عدم توجه به هشدارها جان خود را در مجاورت مسيل ها و رودخانه هاي طغيان کرده از دست داده اند.
در اين ميان برخي سدها در نواحي غربي و جنوب غربي کشور چون لرستان و خوزستان هم سرريز کرد و خسارت هايي هم به مجموعه هاي وزارت نيرو وارد شد. همچنين برخي شهرها مانند پلدختر و معمولان با خسارت هاي بسياري مواجه شد و در برخي نقاط، خانه ها تا سقف زير سيل فرو رفتند و حتي عده اي از مردم به سبب عدم توجه به هشدارها در سيل گرفتار شدند و امدادرساني هم به دليل شرايط جوي نامساعد و عدم امکان پرواز بالگردها با مشکل مواجه شد.
در اين شرايط، برخي محورهاي مواصلاتي شهرها به دليل جاري شدن سيل و خسارت هاي وارده به جاده ها، مسدود شد و طبق گفته محمد اسلامي، وزير راه و شهرسازي، ۱۰هزار کيلومتر از راه‌هاي روستايي، فرعي و شرياني کشور به دليل سيلاب آسيب ديده‌اند و هر چند هنوز آرمارهاي رسمي دقيقي از برآورد
خسارت ها در کل کشور وجود ندارد، اما برآورد اوليه حاکي از خسارت ۱۶۰۰ ميليارد توماني سيل به راه‌هاي کل کشور است و تمام اين برآوردها، جدا از خسارت هاي مالي گسترده به مردم، زمين هاي کشاورزي، باغات و دام ها در نواحي سيل زده کشور بوده است که هنوز برآوردي از ميزان آن در دست نيست.
در يک تحليل کلي بايد عنوان کرد ايران بعد از چند دهه شاهد بارندگي در اين ابعاد و به اين گستردگي بوده است، بارندگي هايي که اگر با مديريت درست آبخيزداري و لايروبي رودخانه ها و پيش بيني از وقوع سيل در مسير رودخانه هاي خشک شده همراه بود و نظارتي بر ساخت و ساز ها انجام مي شد، امروز شاهد اين موج از خسارات مالي و جاني و درگيري کل سازمان ها
و دستگاه هاي کشور نبوديم . به قول سعدي: «علاج واقعه پيش از وقوع بايد کرد … دريغ سود ندارد چو رفت کار از دست!»
با اين حال درست بعد از وقوع سيل غافلگير کننده در شيراز که منجر به کشته و زخمي شدن عده اي از مردم و مسافران نوروزي شد، سازمان مديريت بحران کشور با ارسال پيامک هاي هشدار از وقوع سيل در مسير رودخانه ها خبر داد و از مردم و مسافران خواست در مسير رودخانه ها اتراق نکنند. پليس راه و راهداري کشور هم به اذعان مسافران عملکرد خوبي در هدايت و آگاه سازي مردم از شرايط جاده در بالا دست داشتند و در برخي محورها پليس با وجود شدت بارش در مسير جاده مستقر و از مسافران و رانندگان درخواست مي کرد آهسته تر برانند، اما مسئله اينجاست که آمادگي لازم براي مواجهه با چنين سيل گسترده اي در کل کشور در سازمان هاي مديريت بحران کشور وجود نداشت.
سپاه و ارتش پاي ثابت خدمت در سيلاب
با اين حال در شرايط عدم آمادگي مديريت بحران، نيروهاي ارتش و سپاه از نخستين ساعات وقوع سيلاب درکشور به ويژه در گلستان و لرستان پاي ‌کار خدمات‌رساني به مردم بودند. نفربرهاي ارتش، بالگردهاي هوانيروز و تجهيزات و نيروهاي سپاه در خدمت امدادرساني به سيل زدگان قرار گرفتند. چنانچه پاکپور، فرمانده نيروي زميني سپاه، از اعزام و استقرار بالگردهاي يگان مهندسي ۴۳ امام علي(ع) و يک مجموعه کامل بيمارستان صحرايي در لرستان براي ارتقاي ظرفيت‌ها و مشارکت و کمک در امر امداد و خدمت رساني به مردم اين استان خبر داده و گفته است:« هر جا نياز بوده با قايق و هر جاي ديگر که نياز باشد با بالگرد به مردم خدمت رساني خواهيم کرد». حيدري، فرمانده نيروي زميني ارتش هم از فعاليت ۱۲ بالگرد و استقرار بيمارستان صحرايي و استقرار
پل هاي هوايي و امدادرساني گسترده در مناطق سيل زده به ويژه در لرستان و خوزستان که وضعيتبحراني تربوده، سخن گفته است.
آمادگي نداشتيم
در همين رابطه «حسام الدين نراقي» کارشناس عمليات امداد و نجات در خصوص مديريت بحران سيل در کشور به رسالت مي گويد: « ما چندين سال بود که سيل به اين گستردگي در کشور نداشتيم و آمادگي لازم در حد و اندازه اين سيل نبود و اين کمبود آمادگي در ابعاد و حوزه هاي مختلف مشهود بود.»
وي در يک ارزيابي کلي از شرايط موجود عنوان مي کند: «مردم و ندانستن هايشان در برخورد با سيل، سازمان هاي دولتي متولي اين امر که براي خطر سيل آمادگي کمي داشتند و دستگاه هاي امدادي و سازمان هاي تخصصي که در اين ايام که درگير نوروز بودند، در اين کمبود آمادگي ها دخيل بوده و به هر جهت موضوع فضاي مجازي هم وجود داشت که به برخي مسائل دامن زد.»
نراقي مي گويد: « تعداد وقوع سيل در کشورما بالاست و در يک گزارش جهاني که در مورد سال هاي ۱۹۷۰ تا ۲۰۱۰ ميلادي تهيه شده بود، تعداد بروز سيل در ايران بيشتر از تعداد بروز زلزله بوده است، لذا سيل موضوع مهمي است؛ ولي متاسفانه به دليل اينکه خسارتش بيشتر به فضا، ابنيه و راه ها مربوط بوده است، آنچنان براي مردم مهم نبوده و همه خطر اصلي را در کشور زلزله مي دانند، در نتيجه مقداري توجه به سيل در طول سال هاي مختلف و به دلايل مختلف پايين بوده است.»
وي مي افزايد: « مثلا در استان گلستان آخرين سيل بزرگ در سال ۱۳۸۰ بوده که در بخش مينودشت و کلاله رخ داده است و بعد از آن شاهد سيل بزرگ امسال هستيم که بيشتر هم تبديل به آب گرفتگي شده است. دليل‌آن هم کاملا مشخص است؛ در استان گلستان در طول سال هاي قبل موردي و مقطعي سيلاب هايي داشتيم که يک شهر و شهرستاني را تحت تاثير قرار داده ولي چيزي نبوده که چندين شهرستان را تحت تاثير خود قرار دهد، چنانچه الان ۶-۷ شهرستان تحت تاثير اين سيل قرار گرفته اند.»
پيش بيني هايي که انجام نشد
اين کارشناس امداد و نجات مي گويد:«موضوعي که الان وجود دارد اين است که در همين سيلاب چند عامل موجب تشديد خسارت شده است. اولين مسئله اينکه لايروبي يکپارچه و هماهنگ از اول تا آخر حوزه آبريز گرگانرود انجام نشده است؛ در طول ۱۰-۱۲ سال گذشته به طور مقطعي برخي قسمت هاي رود تميز شده است ولي قسمت هايي که دور از روستاها بوده، لايروبي نشده و زباله و نخاله هم در مسير انباشته شده است. از طرفي به سبب چندين سال خشکسالي، مسير رود خشک، کوبيده و سفت شده و ورود آب به آن سخت مي شود و سبب مي شود آبي که از باران يا بالادست مي آيد حرکت کند به سمت پايين و سيلاب راه بيفتد.»
نراقي ادامه مي دهد: «موضوع بعدي، ساخت و سازها و تعرض مردم به حوزه و حريم رودخانه ها و مسير آب است که مي رسيم به بخش نظارت دولتي بر ساخت و سازها، چه در فضاهاي شهري و چه روستايي و چه در فضاهاي عمومي. به عنوان مثال موضوع قطار و راه آهن؛ طبيعتا کسي که اين را طراحي و يا حتي نظارت کرده بايد پيش بيني مي کرده است که اين ريسک وجود دارد که در مسير آبي بيايد و مشکل ساز شود، مانند تنگه الله اکبر و دروازه قرآن در شيراز که جاده منتهي به شهر در مسير رودخانه ساخته شده است و پيش بيني خطر برايش نشده است.»
وي ادامه مي دهد: « در نقد مديريت بحران سيل اولين و مهمترين مسئله ناهماهنگي در دستگاه‌هاي اجرايي استان ها و سطح ملي است که يک تهديد بزرگ است؛ ما در کشور و بر اساس طرح هاي کلان، چيزي به عنوان قطب بندي و منطقه بندي داريم که چند استان يک منطقه مي شوند. اگر سازمان بحران کشور به صورت سيستماتيک و درست کارش را انجام دهد، مي تواند استان ها را تقويت کند و آنها يک قطب و منطقه شوند و همديگر را در مواقع بحران پوشش دهند. اين بحث را در هلال احمر و وزارت بهداشت هم داريم.»
عدم آگاهي، خسارتي بزرگتر مسئله ديگري که سبب خسارت هاي مالي و جاني شد، عدم آگاهي مردم در مواجهه با سيل و نحوه برخورد آنها با خطر بود، چنانچه در بسياري از موارد، جان باختگان جزء آن دسته از افرادي بودند که با وجود هشدار عدم اتراق در مسير رودخانه ها، به اين کار مبادرت ورزيده و يا در حين سلفي گرفتن با سيل کشته شده بودند، يا مسافراني که علي‌رغم هشدارهاي راهداري از مسدودي راه ها و خطر سيل در مسير جاده ها، دل به جاده زده و در سيل گرفتار شده بودند.
نراقي معتقد است: «موضوع مهمتر، آموزش مردم براي مواجهه با سيل و سيلاب و آبگرفتگي است که نياز به رفتارهاي مديريتي دارد. متولي موضوع شرايط اضطراري و بحران در کشور سازمان مديريت بحران است، اما آنچنان که بايد و شايد در اين قسمت قوي عمل نکرده است. بايد راه حلي براي اين امر پيدا کنيم؛ ما در جامعه اي هستيم که خطر حوادث و سوانح وجود دارد، پس بايد سعي کنيم خود مردم به سمت آگاه شدن بيشتر بروند و در عين حال سعي کنيم
سازمان ها، گروه هاي مردمي، هلال احمر، بهزيستي، آتش نشاني و پليس، انسجامي در آموزش مردم براي چنين شرايط اضطراري پيدا کنند.»
حالا مسئله اين است که پيش بيني شده يا نشده، کشور اکنون درگير بحراني به نام سيل است و زمان همکاري و در کنار هم بودن است، اما در همين اوضاع، عده اي با دامن زدن به برخي حواشي به دنبال سوءاستفاده و ماهي گرفتن از آب گل آلود هستند و با انتشار برخي اخبار و فيلم هاي تکراري به دنبال ايجاد اضطراب و دلهره در جامعه هستند.
ماهي گرفتن سودجويان از آب گل آلود
اين کارشناس، يکي از موضوعات مهم در زمان حوادث را همکاري همه مردم و سازمان ها مي داند و مي گويد:« حين حادثه زمان نق زدن نيست و مي بايد همه کمک و کار کنند. بعد از فروکش کردن شرايط اضطرار و بحران، فرصت پيگيري هست، ولي اکنون همه بايد براي مديريت اين شرايط با هم هماهنگ باشيم.»
در تکميل اين سخن بايد افزود امروز ارتش، سپاه، سازمان هاي متولي امداد و نجات، هلال احمر و مديرت بحران، دولت و همه نهادها پاي کار آمده اند تا با وجود برخي سوء مديريت ها و موازي کاري ها، کشور را از بحران سيل نجات دهند.
نراقي مي افزايد: «يکي از موارد مهم و مورد توجه در چنين شرايطي فضاي مجازي است و بايد تاکيد کرد که نبايد تحت تاثير فضاي مجازي قرار گيريم، چرا که هنوز فيلمي که مربوط به روز اول سيل در آق قلا است دارد در اين فضا پخش مي شود و علتش آن است که برخي به دنبال گرفتن ماهي از آب گل آلود هستند. ما بايد سعي کنيم که منبع خبرمان موثق و معتبر باشد و براساس آن کار درست را انجام دهيم، هر چند کار دشواري است که درست و واقعيت از دروغ تشخيص داده شود.»
وقتي درس نمي گيريم و آماده نمي شويم!
اما نکته ديگر که بايد به آن اشاره شود، عدم درس آموزي مسئولان و مديران بحران کشور از حوادث گذشته است، چنانچه ما در سال ۹۵ هم شاهد سيلي بزرگ در خوزستان بوديم، اما از آن درس نگرفته و تجربه نيندوخته ايم؛ به روايت اخباردر آن سال، در ايلام و کرمانشاه بارش سنگين بود، لرستان را آب فرا گرفت و بعد به سمت خوزستان رفت. در استان گلستان هم هر سال شاهد يک سيل هستيم، لذا سيل حادثه اي نيست که سبب غافلگيري شود و شايد بعد از فروکش کردن اين حوادث بايد اين سوال را از مسئولان پرسيد که چرا سيل بايد مديريت بحران را غافلگير کند؟
پشمچي زاده، معاون اسبق شهرسازي شهرداري تهران در گفت و گو با رسالت معتقد است:«رسانه ها بايد از مسئولين مطالبه گري کنند که براي پيشگيري چه کرده ايد؟ به عنوان مثال در مورد سيل، پيشگيري يعني اينکه درباره موضوعات آبخيزداري و عدم تخريب پوشش گياهي در حوزه هاي آبريز و لايروبي به موقع و ساماندهي رودخانه ها، چه اقداماتي صورت گرفته است؟ »
مسئولان بايد پاسخگو باشند
وي ادامه مي دهد:« در مورد آمادگي بايد بگوييم که دستگاه هاي دخيل در مقابله با موضوع بحران، چه نوع آمادگي هايي پيدا کرده اند؟ اگر آمادگي پيدا کردند چرا وقتي بحران اتفاق مي افتد، به موقع تجهيزات، امکانات و افراد متخصص وارد حيطه اجرايي نمي شوند. مرحله سوم مقابله است، يعني اينکه زماني که سيلاب به وقوع پيوسته، ما چرا در موضوع مقابله ضعف داريم؟ چرا دستگاه هاي اجرايي دقيقا شرح وظايف‌شان روشن نيست؟ چرا اين ها با يکديگر هم پوشاني دارند و چرا با توجه به ضعف اجرايي دستگاه ها، مقام معظم رهبري به ستاد کل نيروهاي مسلح فرمان بدهند که ارتش و سپاه وارد شوند.»
اصغر سليمي، سخنگوي کميسيون شوراها و امور داخلي مجلس شوراي اسلامي هم گفته است: «اگر قصور و تقصيري متوجه مديران مربوطه باشد، مورد بررسي قرار خواهد گرفت و گزارشي در خصوص مديريت وزارت کشور، ستاد مديريت بحران و هلال‌احمر در سيل اخير به صحن علني مجلس ارائه خواهد شد.»
وي افزوده است: « کميسيون شوراها مدتي قبل، قانون جامع مديريت بحران را تدوين و در صحن علني مجلس تصويب کرد؛ اين قانون کامل و جامع است و بر اساس آن، عملکرد مسئولان مورد بررسي قرار خواهد گرفت. همچنين اين قانون کمک مي‌کند تا مسئولان بتوانند مديريت بهتري در بحران‌ها داشته باشند.»