|حانيه مسجودي|
حوالي ارديبهشت‌ماه سال ۹۸ هر دو ماه يک‌بار گزارش‌هايي مبني بر گام‌هاي کاهش تعهدات برجامي ايران منتشر شد و اکنون به انتظار نشسته‌ايم و طبق فرصت‌هاي دوماهه شوراي عالي امنيت ملي پس از گذشتن ۴ گام کاهش تعهدات، ۱۵ دي‌ماه موعد برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات برجامي است.
 گام اول در ۱۸ ارديبهشت ۹۸ شامل افزايش ذخيره مواد غني‌شده از سطح ۳۰۰ کيلوگرم و افزايش ذخيره آب‌سنگين از ۱۳۰ تن. گام دوم در ۱۶ تير ۹۸ شامل افزايش خلوص غني‌سازي اورانيوم از سقف ۶۷/۳٫ گام سوم در ۱۵ شهريور ۹۸ شامل رفع محدوديت‌هاي مربوط به تحقيق و توسعه در زمينه انواع سانتريفيوژ‌هاي جديد. گام چهارم در ۱۵ آبان ۹۸ شامل آغاز فرآيند گازدهي در تأسيسات فردو بود.
بررسي‌ها حاکي از آن است که گام‌هاي برداشته‌شده ايران تعهدات فني در برجام بوده و گام پنجم يک گام سياسي-ديپلماسي و از اهميت بسياري برخوردار است. اما طرف‌هاي باقي‌مانده در برجام نشان دادند تلاش و تکاپويي براي منصرف کردن ايران از کاهش تعهدات و حفظ برجام ندارند و بيش‌ازپيش مسيرشان با آمريکا يکي است.
نزديک به ۲۱ ماه از خروج يک‌جانبه و غيرقانوني متحد اروپايي‌ها، آمريکا، مي‌گذرد اما به‌جاي آنکه به تعهدات قانوني خود ازجمله مفاد مندرج دربند ۱۹ برجام و ۱۱ تعهد معروف را اجرايي کنند، يا درصدد اتلاف وقت يا سرگرم نگه‌داشتن ايران بودند.
*۱۱ تعهد اروپا به ايران پس از خروج يک‌جانبه آمريکا
۱۱ تعهد معروف همان بندهايي است که اروپايي‌ها چند روز بعد از ۱۸ ارديبهشت ۹۷ (روز خروج آمريکا از برجام) طي جلسه‌اي به ايران دادند؛ يازده تعهدي که محور‌هاي اصلي آن شامل «فروش نفت ايران»، «بازگشت پول نفت ايران»، «سرمايه‌گذاري در ايران»، «حمل‌ونقل»، «هوانوردي» و «کشتيراني» بود. يازده تعهدي که به گفته «ظريف» اگر عملياتي شود، مقدمه‌اي بر اجرايINSTEX  محسوب مي‌شد؛ حال باوجود عمل نکردن به تعهدات خود در کمال خونسردي زبان به تهديد ايران گشوده‌اند.
*اما «بند ۱۹ برجام» چيست؟
طبق بند ۱۹ برجام، اروپا موظف بود بدون هيچ بهانه‌اي «تمام تحريم‌هاي پولي و بانکي و بيمه‌اي عليه ايران را بردارد» و «مقدمات تعامل بانک‌ها و مؤسسات مالي کوچک و بزرگ اروپايي با بانک مرکزي و ساير بانک‌هاي ايران را فراهم آورد» و «از تجارت با ايران از طريق اعتبار صادراتي، تضامين و يا بيمه حمايت کند» و «خدمات پيام‌رساني مخصوص مالي ازجمله سوئيفت را کاملاً براي ايران عادي کند» و…
اما اوايل آذرماه بود که سفير نروژ در تهران اعلام کرد کشورش به همراه پنج کشور فنلاند، سوئد، هلند و بلژيک تصميم گرفته‌اند به‌عنوان سهامدار به سازوکار اينستکس بپيوندند و پس‌ازآن سه کشور اروپايي عضو توافق هسته‌اي، در بيانيه‌اي ضمن استقبال از پيوستن کشورهاي تازه به سازوکار مبادله‌اي موسوم بهINSTEX ، در صورت عدم پايبندي ايران به برجام به‌صورت تلويحي جمهوري اسلامي ايران را به استفاده از سازوکار «ماشه» تهديد کردند  و اين در حالي است که بند ۳۶ برجام، حق کاهش پايبندي در صورت بازگشت تحريم‌ها را به ايران داده است.
سازوکار موسوم به ماشه که در متن برجام پيش‌بيني‌شده براي پيشگيري از نقض توافق جامع هسته‌اي توسط «ايران» طراحي‌شده است. به‌عبارت‌ديگر، اين سازوکار زماني مي‌تواند عملي شود که ايران آغازگر نقض برجام بوده باشد.
*به پايان عمر برجام نزديک‌ و نزديک‌تر مي‌شويم
«رسالت» در بررسي اين گام پنجم کاهش تعهدان برجامي ايران با مدير مرکز مطالعات استراتژيک و روابط بين‌الملل به گفت‌وگو پرداخت.
امير موسوي، مدير مرکز مطالعات استراتژيک و روابط بين‌الملل و ديپلمات سابق کشورمان در گفت‌وگو با «رسالت» مي‌گويد: «جمهوري اسلامي ايران در گام‌هاي قبلي، تعهدات فني خود را در برجام پايان داد، طوري که تمام تعهدات فني به‌طور کامل به پايان رسيد و تعهد فني ديگري باقي نمانده است و زين پس، گام‌ها سياسي-ديپلماتيک درمورد نوع برخورد با بازرسان، بحث بالا بردن غني‌سازي يا نوع کاشتن دوربين‌ها براي کنترل و از اين قبيل رفتارهاست.»
وي ضمن اشاره به اين‌که به پايان برجام نزديک مي‌شويم، ابراز کرد:‌ «به نظر مي‌رسد هرچه بيشتر پيش برويم به پايان برجام نزديک‌تر مي‌شويم زيرا گام‌هاي فني را که حذف کنيم از تعهدات جمهوري اسلامي ايران مواردي باقي نمي‌ماند و شرايط حساسي پيش مي‌آيد که شرايط را براي اروپايي‌ها و جامعه بين‌المللي سختي خواهد کرد.»
*برجام مرده است
اين ديپلمات سابق مي‌گويد: «برجام کاملا مرده و تنها جمهوري اسلامي ايران با اجراي تعهداتش آن را زنده نگه‌داشته است، غربي‌ها در عمل هيچ‌کدام از بندهاي توافق را اجرا نکردند لذا هر گامي که ازنظر سياسي برداشته شود به پايان عمر برجام نزديک مي‌شويم و شرايط سختي در وضعيت بين‌المللي ايجاد مي‌شود.»
مدير مرکز مطالعات استراتژيک و روابط بين‌الملل تأکيد کرد: «اروپايي‌ها وضعيت حساس فعلي را مي‌دانند و به همين دليل غربي‌ها براي راضي نگه‌داشتن جمهوري اسلامي ايران و ابقاي آن در برجام تلاش‌ مي‌کنند. حال بايد ديد برخوردهاي ديپلماسي به کجا ختم مي‌شود. با تمام اين‌ها به نظر مي‌رسد تاکنون مسئله جدي وجود ندارد و جمهوري اسلامي ايران براي کاهش تعهدات برجامي کار خود را ادامه مي‌دهد.»او افزود: «شوراي عالي امنيت ملي تصميم گرفت که هر دو ماه بايد گامي در جهت کاهش تعهدات برجامي برداشته شود بنابراين گام پنجم، بسيار حساس خواهد بود و بايد منتظر ماند تا مشخص شود کدام‌يک از مسائل سياسي هدف قرار مي‌گيرد.» موسوي در واکنش به تهديدات اروپايي‌ها در قبال ايران مبني بر اين‌که اگر ايران گام پنجم را بردارد با عواقب بدي روبرو مي‌شود، گفت:‌ «اروپايي‌ها حرفي براي گفتن ندارند و مدام تهديد مي‌کنند اما تهديدهاي آن‌ها مانند حنايي بي‌رنگ‌وبو است زيرا ايران چيزي براي از دست دادن ندارد. غربي‌ها در عمل تحريم‌ها را به‌طور کامل اجرا و با آمريکا همگام شدند و برخلاف مصوبه شوراي امنيت ۲۲۳۱ عمل مي‌کنند.»اين کارشناس ارشد مسائل بين‌الملل بابيان اينکه اروپا و آمريکا برخلاف قطعنامه ۲۲۳۱ شوراي امنيت عمل مي‌کنند، گفت: «رفتار طرف‌هاي مقابل در حالي است که برجام مورد تأييد شوراي امنيت و با تأييد تمام اعضاي اين شورا به تصويب رسيد و قطعنامه ۲۲۳۱ نشانگر اين است که کل جامعه بين‌المللي آن را تأييد کردند اما اروپا و امريکا برخلاف اين قطعنامه عمل مي‌کنند.»
*ايران چيزي براي از دست دادن ندارد
وي در پاسخ به اين‌که آيا ايران در صورت برداشتن گام پنجم و خروج از برجام، ايران در شوراي حکام محکوم مي‌شود؟ تصريح کرد: «اروپا  و آمريکا در صورت تشديد تنش‌هاي برجامي مي‌توانند در شوراي حکام با اکثريت ايران را محکوم کنند اما اين کار مانند ديگر رفتارهايشان غيرمنطقي است. بااين‌حال ايران چيزي از دست نخواهد داد،‌ اما اگر اروپايي‌ها وضعيت را تشديد کنند، سه منفعت خود را از دست مي‌دهند.»
اين ديپلمات سابق ضمن تشريح ضررهايي که اروپا از عمل نکردن به تعهدات خود و خروج ايران از برجام متحمل مي‌شود، گفت: «جمهوري اسلامي ايران، در حاشيه توافق هسته‌اي سه سرويس بسيار استراتژيک به اروپايي‌ها مي‌دهد و ايران بدون پرداخت مبالغي از طرف اروپايي‌ها اين کار انجام مي‌دهد؛ نخست اين‌که از مهاجرت پناه‌جويان جلوگيري مي‌کند که اين کار براي اروپايي بسيار حائز اهميت است، مسئله دوم برخورد با مواد مخدر است که جمهوري اسلامي در اين راه تلاش‌هاي بسياري مي‌کند که به نفع اروپايي‌هاست و در اين راه شهيد داده است.»
او ادامه داد: «سرويس بعدي نيز مبارزه با تروريسم است که اگر ايران از اين سه گزينه دست بردارد کل اروپا متشنج مي‌شود. جمهوري اسلامي ايران براي ادب کردن قلدور بازي هاي اروپايي‌ها گزينه‌هاي زيادي دارد و خودشان نيز به اين امر واقف هستند و به همين دليل از تشديد وضعيت واهمه دارند و تلاش مي‌کنند کار به آنجا نرسد، در غير اين صورت ايران به‌صراحت مي‌تواند اقدامات متقابلي انجام دهد که بسيار به ضرر طرف مقابل است.»
مدير مرکز مطالعات استراتژيک و روابط بين‌الملل در پايان خاطرنشان شد: «جمهوري اسلامي ايران اکنون بايد سالانه دست‌کم ۶ ميليارد دلار براي جلوگيري از مهاجرت، مواد مخدر و تروريسم هزينه کند. بنابراين اروپايي‌ها يا مجبور هستند که هزينه اين‌ها را پرداخت کنند يا سرعقل بيايند،‌ با پيشروي به‌سوي کاهش تعهدات برجامي شرايط اروپا بسيار پيچيده متضرر خواهند شد.»
پس از توافق ايران با کشورهاي اروپايي‌ و آمريکا، برجام، چشم‌انتظار معجزه‌اي با چشمان آبي و موهايي بور از جنس اروپا نشستيم اما آمريکا به‌صورت ‌يکجانبه از اين توافق خارج و ما دوباره سال‌ها دست روي دست گذاشتيم تا اروپايي‌ها به تعهدات خود عمل کنند. سال ۹۸ اما ابتداي پايان باغ بدون ثمر برجام بود و اکنون بعد از گذشت ۴ گام کاهش تعهدات برجامي ايران، ۱۵ دي‌ماه زمان يخ زدن اين توافق و سياه شدن روي کساني است که با اعتماد کامل هم‌کلام غرب شدند. کم‌تر از يک هفته به گام پنجم ايران باقي‌مانده و بازهم به نظاره مي‌نشينيم تا اين گام سياسي تکليف اين توافق تاريخي را مشخص کند.