‌|معصومه پورصادقی‌|
روز پنج‌شنبه ۱۹ تیر در چهل و چهارمین اجلاس شورای حقوق‌بشر در ژنو دریکی از نشست‌های آن، گزارش خانم اگنس کالمرد گزارشگر ویژه سازمان‌ ملل‌‌ متحد در موضوع قتل‌های فراقضائی موردبررسی قرار گرفت. خانم کالمرد با مبنا قرار دادن ترور سردار سلیمانی با حمله پهپادی نیروهای آمریکایی، به‌عنوان یک مطالعه موردی، موضوع استفاده از پهپاد در قتل‌های فراقضائی را موردبررسی قرار داده بود. براساس مهم‌ترین جمع‌بندی خانم کالمرد، اقدام دولت آمریکا در ترور سردار سلیمانی برخلاف حقوق بین‌الملل و منشور ملل متحد بوده و این دولت نتوانسته است مدارکی دال بر اینکه سردار سلیمانی خطری فوری برای امنیت این کشور محسوب می‌شود، ارائه کند. گزارش حاضر جنبه‌ها و سوابق مختلف این رویداد را موردبررسی قرار می‌دهد. 

  شورای حقوق بشر کجاست؟
شورای حقوق‌بشر سازمان ملل متحد یکی از ارگان‌های وابسته به مجمع عمومی سازمان ملل متحد است که از سال ۲۰۰۶ جایگزین کمیسیون حقوق بشر شد. فعالیت‌های این شورا در شهر ژنو سوئیس انجام می‌شود و سه اجلاس در طول سال برگزار می‌کند که ذیل بیش از ۷۰ موضوع، مسائل حقوق بشری مبتلا به جهان و جامعه بین‌المللی و کشورها را موردبررسی قرار می‌دهد.
این شورا ۴۷ عضو از مناطق جغرافیایی مختلف دارد که با رأی‌گیری در مجمع عمومی سازمان ملل برای مدت دو سال انتخاب می‌شوند. مهم‌ترین نشست این شورا در ماه مارس و به مدت ۴ هفته برگزار می‌شود که در آن قطعنامه وضعیت حقوق بشر کشورمان هم که از سال ۲۰۱۰ توسط سوئد و بعد از تحولات سال ۸۸ ارائه شد، تصویب و براساس آن مأموریت گزارشگر ویژه ایران به مدت یک‌سال تمدید می‌شود. در حال حاضر گزارشگر ایران جاوید رحمان نام دارد که حدودا دو سال از انتصابش توسط شورا به این عنوان می‌گذرد. دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر که بازوی دبیرخانه‌ای و اجرایی شورای حقوق بشر محسوب می‌شود، هم در شهر ژنو مستقر است و تمامی فعالیت‌های شورا را در قالب سازوکارهای مختلفی که برای پیگیری هر موضوع پیش‌بینی کرده‌اند پیش می‌برد. سازوکارهایی مانند گزارشگران ویژه موضوعی و یا گزارشگران کشوری و یا گروه‌های کاری و کارشناسان مستقل و نظیر این‌گونه سازوکارها، در حال حاضر شورای حقوق بشر با ایجاد بیش از ۴۰ مورد از این سازوکارها فعالیت‌های حرفه‌ای حقوق بشری خود را پیش می‌برد. 

 گزارشگر ویژه قتل‌های فراقضائی
شورای اقتصادی و اجتماعی ملل متحد در سال ۱۹۸۵، که در آن زمان کمیسیون حقوق بشر به آن وابسته بود، برای نخستین بار سازوکاری به نام «گزارشگر ویژه قتل‌های فراقضائی» را ایجاد کرد. این سازوکار در سال ۱۹۹۲ توسط کمیسیون حقوق بشر توسعه داده شد و به گزارشگر «قتل‌های فراقضائی، سریع و خودسرانه» تغییر کرد تا بتواند دایره وسیع‌تری از موضوعات مربوط به این مسئله را موردتوجه قرار دهد. به زبان ساده مأموریت این گزارشگر بررسی ابعاد قتل‌هایی است که بدون طی کردن فرآیندهای حقوقی و عادلانه دادرسی انجام‌شده است. 

  اگنس کالمرد کیست؟
خانم اگنس کالمرد(Agnes Callamard) فعال حقوق بشر فرانسوی که ساکن کشور آمریکاست. لیسانس را در فرانسه گرفت ولی مدرک دکترای خود را از یکی از دانشگاه‌های نیویورک اخذ کرد و از آن زمان ساکن آمریکا شد. شخصیتی شناخته شده در حوزه حقوق بشر که سابقه فعالیت‌های گسترده درزمینه‌های مختلف حقوق بشری مانند حقوق زنان، آزادی بیان، آوارگان و … را دارد و علاوه بر حضور در رده‌های مدیریتی نهادهای حقوق بشری مانند عفو بین‌الملل، تجربه ایجاد و مدیریت چندین سمن فعال درزمینه حقوق بشر را هم در سوابق خود دارد و سال‌هاست که مدیر پروژه جهانی آزادی بیان در دانشگاه کلمبیا است. کالمرد از سال ۲۰۱۷ برای مدت سه سال به‌عنوان گزارشگر ویژه قتل‌های فراقضائی، سریع و خودسرانه انتخاب شد و در سال گذشته مسئولیت انجام تحقیق در مورد قتل فجیع خاشقچی نویسنده عربستانی در سرکنسولگری این کشور در استانبول را هم برعهده داشت که گزارش تهیه و ارائه‌شده او به شورای حقوق بشر یکی از جنجالی‌ترین گزارش‌هایی بود که در تاریخ فعالیت‌های شورای حقوق بشر انجام‌شده است.

 واکنش‌های خانم کالمرد به ترور سردار سلیمانی
به جرئت می‌توان گفت خانم کالمرد اولین مقام رسمی بین‌المللی بود که نخستین واکنش رسمی به ترور سردار سلیمانی در خاک عراق را داشت. او چند ساعت بعد از حمله پهپادی به  کاروان هیئت ایرانی در نزدیکی بغداد و شهادت سردار سلیمانی و ابومهدی المهندس با انتشار رشته توییت‌هایی و اشاره سریع به نام آن‌ها، واکنش به این اتفاق را آغاز و از همان ابتدا به‌صراحت اقدام آمریکا را غیرقانونی و برخلاف منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل می‌دانست. بررسی محتوای توییت‌هایی که او در روزهای اولیه شهادت سردار سلیمانی منتشر کرده نشان می‌دهد او برای اثبات ادعای خود نیاز به چندین ماه بررسی و ارائه گزارش به شورای حقوق بشر نداشته و از همان ابتدا و با بهره‌گیری از تجربه سال‌ها فعالیت در حوزه‌های بین‌المللی حقوق بشری، با قاطعیت بر این امر اذعان کرده است. کالمرد از ابتدای وقوع ترور سردار سلیمانی بیش از ده‌ها توییت منتشر کرده است که یا مستقیما به موضوع اقدام دولت آمریکا اشاره داشته است و یا غیرمستقیم موضوع استفاده دولت‌ها از پهپاد در این‌گونه موارد را به‌نقد کشیده و به جامعه بین‌المللی هشدار داده است که باید با این رویه مخالفت کنند و سکوت شورای امنیت در این موضوع را خطرناک ارزیابی می‌کند. توییت‌هایی که به همان اندازه که به مذاق جامعه ایرانی خوش آمده است واکنش‌های تند و بی‌سابقه مقامات آمریکایی را به دنبال داشته است. 

  گزارشگر چه می‌گوید؟ 
آگنس کالمرد سومین گزارشگر سازمان ملل در موضوع قتل‌های فراقضائی است که به‌صورت مشخص مأموریتش متمرکز بر موضوع استفاده از پهپادهای مسلح‌ در ارتکاب به قتل‌های فراقضائی، می‌باشد. پیش از او و از حدود ۱۰ سال گذشته این موضوع در دستور کار گزارشگران این موضوع بوده است.  کالمرد در گزارشی
 ۳۹ صفحه‌ای اخیر خود به نشست ۴۴ شورای حقوق بشر ابتدا در بخش اصلی گزارش به مأموریت اصلی‌اش یعنی بررسی استفاده از پهپادها در قتل‌های فراقضائی می‌پردازد و تصویری از این موضوع در جهان ارائه می‌کند به‌طوری‌که حتی در بخش‌هایی، به بررسی مشخصات فنی نسل دوم پهپادهای مسلح‌ و به‌صورت مشخص پهپادهای کلاس _۳ می‌پردازد.
کالمرد در ضمیمه گزارش خود، گزارشی کامل از حادثه شهادت سردار سلیمانی ارائه می‌کند و تمامی ابعاد این حادثه را، به‌عنوان یک مطالعه موردی (case study) از «قتل هدفمند»، در ضمیمه‌ای ۱۷ صفحه‌ای موردتوجه قرار می‌دهد. گزارشگر بسیاری از حوادث و تنش‌های بین ایران و آمریکا در ماه‌های قبل از شهادت سردار سلیمانی به‌ویژه از زمان سرنگونی پهپاد آمریکایی در خلیج‌فارس را موردبررسی قرار داده و بر آن اساس تنش‌ها و درگیری‌های مستقیم و غیرمستقیم نظامی بین ایران و آمریکا را مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌دهد. از بررسی مجموعه توییت‌های کالمرد در این موضوع و همچنین گزارشی که روز پنج‌شنبه به نشست ۴۴ شورای حقوق بشر ارائه کرده است، محورهای زیر را می‌توان استخراج کرد که تمامی آن‌ها هم برای ایران و هم جامعه بین‌المللی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است:
۱. برای اولین بار یک دولت، یک مقام عالی‌رتبه یک کشور دیگر را، در خاک یک کشور ثالث، مورد هدف قرار داده است.
۲. قتل هدفمند (targeted killing) ژنرال سلیمانی و ابومهدی المهندس برخلاف حقوق بین‌المللی بوده است. 
۳. آمریکا نتوانسته است مدارک و شواهدی ارائه کند که نشان دهد ژنرال سلیمانی خطری فوری برای این کشور بوده است. 
۴. تا سال ۲۰۲۰ بیش از ۱۲۰ کشور عملیات نظامی پهپادی داشته‌اند.
۵. حداقل ۲۰ گروه مسلح غیردولتی در جهان فناوری‌ها و سیستم‌های نظامی و غیرنظامی پهپادی را در اختیار دارند و از آن استفاده می‌کنند. 
۶. جامعه بین‌المللی باید با این تصور مقابله کنند که دولت‌ها می‌توانند مقامات عالی‌رتبه نظامی کشورهای دیگر را با توجیهات راهبردی، در مناطقی که مناطق جنگی نیستند، حذف کنند.
۷. حادثه اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی (پرواز ۷۵۲ تهران _کیف) موضوع یک تحقیق مستقلی است که توسط گزارشگر انجام می‌شود ولی هنوز آماده نشده است.
۸. حمله به ژنرال سلیمانی نمی‌تواند توجیهی برای ایران برای حمله به اهداف آمریکایی باشد و براین اساس، حمله موشکی به پایگاه‌هایی در عراق نمی‌تواند توجیه دفاع از خود بر اساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد باشد. 
۹. حمله به ژنرال سلیمانی در خاک یک کشور ثالث و بدون رضایت این کشور انجام‌شده است و همچنین، استفاده از زور علیه این کشور و نقض حاکمیت عراق محسوب می‌شود.
۱۰. آمریکا در نامه خود به شورای امنیت توضیح نداده است که آیا کشتن معاون فرمانده نیروهای مردمی عراق و چهار همراه او هم جز اهداف عملیات بوده و یا کشته شدن آن‌ها «خسارت اجتناب‌ناپذیر» این عملیات بوده است.
۱۱. عراق در نامه‌ای به شورای امنیت اقدام آمریکا را نقض آشکار شروط آمریکا برای حضور در عراق و تجاوز به حاکمیت، ملت و دولت خود می‌داند.
۱۲. عراق در ۹ ژانویه ۲۰۱۹ رسماً نسبت به حمله موشکی ایران نیز اعتراض کرد. 
۱۳. تا زمانی که آمریکا نتواند مدارک و شواهدی دال بر فوریت تهدید شهروندان عراقی کشته‌شده در این حادثه ارائه کند، اقدامش تجاوز علیه عراق و کشتن شهروندان عراقی و غیر عراقی در سرزمینش براساس حقوق بین‌المللی غیرقانونی و خودسرانه است.
۱۴. کشتن سردار سلیمانی یک قتل خودسرانه بوده و برخلاف ماده (۴)۲ منشور ملل متحد است که آمریکا در قبال آن مسئول است. 
 جمع‌بندی گزارشگر
گزارشگر قتل‌های فراقضائی سازمان ملل درحالی‌که که در بخشی از ضمیمه گزارش حتی کشته شدن مسافران هواپیمایی اوکراین و همچنین تهدید ترامپ برای حمله به ۵۲ نقطه حیاتی تاریخی و فرهنگی ایران را هم نتیجه حمله پهپادی به سردار سلیمانی و همراهان او می‌داند ولی، توصیه‌ای مشخص و روشن برای پیگیری حقوقی مسئولیت آمریکا در قبال شهادت سردار سلیمانی در محاکم حقوقی بین‌المللی ندارد، در مقابل و در قسمت پایانی گزارش اصلی خود، توصیه‌هایی در خصوص بحث عمومی و کلی استفاده ازپهپادها در قتل‌های فراقضائی ارائه می‌کند ازجمله: 
۱. شورای امنیت باید در جلساتی رسمی ادعاهای کشورها ذیل ماده ۵۱ منشور ملل متحد را بررسی کند.
۲. دبیرکل سازمان ملل سازوکاری را برای انجام تحقیقات در خصوص قتل‌های فراقضائی که باپهپاد صورت می‌گیرد، ایجاد کند. 
۳. دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر گزارشی را به‌صورت سالانه در مورد قربانیان حملات پهپادی برای بحث در شورای حقوق بشر ارائه کند. 
۴. باید یک فرآیند شفاف برای ایجاد استانداردهایی در مورداستفاده ازپهپادها، بین دولت‌ها آغاز شود.

 سخن پایانی
فارغ از اینکه گزارشگر سازمان ملل به چه شکل و محتوایی به مسئله شهادت سردار سلیمانی پرداخته باشد، باید در مورد گزارش او به نشست شورای حقوق بشر چند نکته را در نظر گرفت:
 *همان‌گونه که نماینده ایران نزد سازمان ملل در ژنو در سخنرانی خود در این نشست به‌درستی اشاره‌کرده است سردار سلیمانی قهرمان ملی ایرانیان بوده و آمریکا با ترور چنین شخصیتی، احساسات مردم ایران را جریحه‌دار کرده است و قاعدتاً ملتی که به سردار خود افتخار می‌کند نتیجتا تا شناسایی و پاسخگو کردن آمران و مرتکبین این جنایات، از پیگیری‌ها و تلاش‌های خود دست برنمی‌دارند.
 *موضع گزارشگر مبنی بر غیرقانونی بودن اقدام دولت آمریکا و مسئولیت این کشور در این موضوع از اهمیت حقوقی، سیاسی و اعلامی بسیار بالایی برخوردار است و حتی اگر به نتیجه حقوقی و سیاسی مشخصی هم در آینده نزدیک نرسد ازآن‌جهت که ثابت‌کننده یکی از جنایات آمریکایی‌ها علیه مردم ایران است و افشا کننده خوی ظالمانه دولت‌های آمریکاست، دارای اهمیت بالایی است.
* گزارشگر از صبح وقوع حادثه و با انتشار توییت‌هایی، در خصوص آن موضعی داشته که بر آن اذعان و تأکید داشته است (غیرقانونی بودن اقدام آمریکا و مسئولیت این کشور) و حالا بعد از گذشت ۶ ماه از این حادثه، همچنان بر موضع خود ایستاده است؛ با توجه به سابقه‌ای که در تغییر موضع برخی سازوکارهای حقوق بشری و تحقیقاتی سازمان ملل، به دلیل فشارهای سیاسی آمریکا و برخی کشورهای ثروتمند منطقه در موارد قبلی وجود دارد، عدم‌تغییر موضع خانم کالمرد را باید به فال نیک گرفت و درواقع نشان می‌دهد که فشارهای احتمالی محافل و مقامات آمریکایی بر  خانم آگنس کالمرد برای تغییر و یا تعدیل موضع خود حداقل تاکنون بی‌تأثیر بوده است.
* و نکته دیگر و مهم، اشاره خانم کالمرد در پی‌نوشت شماره ۱۴۹ گزارش خود مبنی بر اینکه حمله به هواپیمای اوکراینی موضوع گزارش دیگر اوست که در دست تهیه است. وزارت امور خارجه باید دراین‌ارتباط پیگیری‌ها و هوشیاری‌های لازم را هم داشته باشد.