زهره سادات موسوي |
اين روزها در جمع هاي خانوادگي و دوستانه، در صف هاي انتظار بانک و مطب و در اوقات استراحت هاي چند دقيقه اي تا چند ساعته يک نقطه اشتراک ميان آدمها وجود دارد که باعث شده گاهي حتي يکديگر را نبينند و بي تفاوت از کنار هم بگذرند و آن گوشي هاي هوشمند تلفن همراه است.
در گذشته اگر دعوايي بين آدم ها انجام مي گرفت، همه قصد جدا کردن و فيصله دادن را داشتند اما امروزه تنها اين گوشي هاي تلفن است که بالا مي آيند تا صحنه درگيري را ثبت کنند. امروزه در جمع هاي خانوادگي افراد ترجيح مي دهند به صفحه گوشي شان خيره شوند و در جمعي ديگر و با افرادي ديگر به سر ببرند. جسم شان آنجا و روح شان جاي ديگري است. دوستي ها ديگر کم تر حقيقي هستند و افراد دوست هاي مجازي شان را به واقعي ها ترجيح مي دهند. سرگرمي هايمان ديگر مثل گذشته نيست و تمام سرگرمي اي که افراد در پي اش هستند در همين تلفن هاي همراه پيدا مي شود از فيلم و موسيقي گرفته تا گپ و گفت هاي دوستانه و بازي و حتي کتاب. شما با خريدن يک بسته اينترنتي به راحتي مي توانيد از خيلي امکانات استفاده کنيد. عکس هاي دسته جمعي در جمع هاي فاميلي و سفره هاي دور و دراز غذا، جاي خودش را به عکس هاي سلفي و غذاهاي تزئين شده در صفحات شخصي افراد داده است و رضايت افراد به ميزان لايک و کامنتي که پاي عکس ها و مطالب‌شان مي خورد گره خورده است.
طبق نتايج پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي جوانان که توسط مرکز پژوهش‌ها و مطالعات راهبردي وزارت ورزش و جوانان انجام شده ، ۶۷/۴ درصد از جوانان از اينترنت استفاده مي‌کنند که ۱۹/۱ درصد آنان براي چت، ۱۵/۳ درصد به منظور ارتباط با شبکه‌هاي اجتماعي، ۱۵/۲ درصد براي سرگرمي و بازي و ۱۰/۴ درصد براي تحقيق و پژوهش‌هاي علمي از اينترنت بهره مي‌برند.
در بين همه امکانات يک گوشي تلفن همراه امکاني که طي اين سالها توانسته جاي خود را در بين مردم باز کند و آنان را بيش از ديگر موارد سرگرم سازد شبکه هاي اجتماعي است. هرکسي که يک گوشي آندرويد داشته باشد مي تواند با نصب يک نرم افزار ارتباطي هم چون تلگرام، واتس آپ، اينستا گرام، توئيتر و … وارد دنياي مجازي شود و از امکانات آن بهره مند گردد و يک زيست مجازي را تجربه نمايد. امروزه بيشتر افراد جزء کاربران اين فضاها شده اند و بي شک بخشي از زندگي ما در اين فضاها و در ارتباط با آدم هايي مي گذرد که ممکن است هيچ گاه در فضاي واقعي نديده باشيم شان ولي شايد حتي بيشتر از خانواده و دوستان حقيقي خود با آنها در ارتباط باشيم.
محمد تقي‌زاده، رئيس مرکز پژوهش‌ها و مطالعات راهبردي وزارت ورزش و جوانان درباره دلايل استفاده جوانان از شبکه‌هاي اجتماعي مي‌گويد:« ۳۹ درصد از پاسخگويان فراراز تنهايي و سرگرمي، ۲۲/۳ درصد از آنان ارتباط و تبادل تجربه را انگيزه خود براي استفاده از شبکه‌هاي اجتماعي ذکر کردند، ۱۲/۳ درصد از اينترنت براي دانلود فيلم، موسيقي و عکس بهره مي‌گيرند و تنها کمتر از ۵ درصد از اين افراد از شبکه‌هاي اجتماعي براي مراجعه به سايت‌هاي غيراخلاقي و مسائل غيرضروري استفاده مي‌کنند. ضمن اينکه ۶۹/۳ درصد پاسخگويان براي بهره‌گيري از اينترنت از فيلترشکن استفاده مي‌کنند. »
همچنين نتايج يکي از نظرسنجي‌هاي اسفند ۹۷ مرکز افکارسنجي دانشجويان ايران (ايسپا) نشان مي‌دهد در سال گذشته، ۷۱ درصد جوانان ۱۸ تا ۲۹ ساله از تلگرام و ۴۹ درصد اين جوانان از اينستاگرام استفاده کرده‌اند. علاوه بر آن ۳۲ درصد شرکت‌کنندگان در اين نظرسنجي گفته‌اند در سالي که گذشت از واتس‌اپ و ۴ درصد نيز از پيام‌رسان سروش استفاده مي‌کردند.
اما به راستي چرا افراد به فضاي مجازي روي مي آورند و در بسياري از موارد بودن در آن را لذت بخش تر از يک ارتباط حقيقي مي دانند؟
*تعامل اجتماعي در فضاي مجازي
شايد مهم ترين دليلي که بتوان براي اين مسئله ذکر کرد تعاملات اجتماعي است. انسان ذاتا موجودي اجتماعي است، او مي خواهد با هم نوعان خود در ارتباط باشد و علاوه بر به اشتراک گذاشتن تجربيات و احساسات خود با ديگران از تجربيات آنان نيز استفاده کند و از احساسات آنان نيز باخبر شود. طبق نظريه جامعه پذيري اينترنتي «جان گروهول» چيزي که باعث اعتياد آوري اينترنت شده، اجتماعي شدن است. جنبه هايي از اينترنت که کاربران بيشترين وقت خود را در آنها سپري مي‌ کنند، با تعامل اجتماعي مرتبط است؛ به عنوان مثال کاربران با انسان‌هاي همانند و دلخواه خود از طريق پست الکترونيکي، گروه‌ هاي مباحثه يا خبري، گفت وگوي اينترنتي و مانند آن، وارد تعاملات اجتماعي مي شوند.
*خودافشاگري از دلايل استفاده از فضاي مجازي
يکي ديگر از دلايل گرايش به فضاي مجازي را مي توان خود افشاگري دانست. در واقع خاصيت گمنامي اي که در اين فضا وجود دارد اين امکان را به افراد مي دهد تا به راحتي احساسات، افکار و تجربيات خود را بدون ترس از قضاوت شدن، تمسخر، تحقير و يا طرد شدن بيان کنند. فضاي مجازي به علت داشتن ويژگي‌هايي چون امکان گمنامي و حذف نشانه‌هاي فيزيکي، به کاربر اجازه مي‌دهد تا به آساني نقش‌هاي متعدد و متفاوتي را در زمان‌هاي مختلف و با تنظيمات مختلف دلخواه بازي کند. در استفاده از اينترنت افراد براي نمايش خود تقريباً احاطۀ کامل دارند و مي‌توانند جنبه‌هايي از خود را خلق و حفظ کنند که ممکن است در موقعيت‌هاي چهره به چهره ارائه آن مشکل باشد.
برهمين اساس دکتر حميد پورشريفي، متخصص روانشناسي سلامت در علت گرايش زياد جوانان ايراني به عضويت در شبکه‌هاي اجتماعي دنياي مجازي به قدس آنلاين مي‌گويد: «شبکه‌هاي اجتماعي بر اساس نيازهاي جهان امروز است و اين امري جهاني و انکارناپذير است. اما بخشي از علل عمده گرايش ايرانيان به اين مسئله اين است که در جامعه ما افراد آنچه را که مي‌خواهند نمي‌توانند در محيط‌هاي واقعي و طبيعي به دست آورند. يعني نمي‌توانند به راحتي خودافشاگري داشته باشند و از افکار و احساساتشان صحبت کنند، چرا که نقد و قضاوت‌ها آنقدر در جامعه ما زياد است که شخص سعي مي‌کند از طريق اين شبکه‌ها به بيان افکار و احساسات خود بپردازد. البته بايد توجه کرد که هرچه در فضاي مجازي هست نبايد به آن اطمينان کرد؛ چرا که گاهي برخي با اسم‌هاي مستعار وارد اين شبکه‌ها مي‌شوند و سعي مي‌کنند خود را بهتر از آنچه هستند عرضه کنند.»
امکان تعامل غير هم سطح مي تواند از ديگر ويژگي هاي فضاهاي مجازي باشد که افراد را براي بودن در آن ترغيب مي کند. نادر فتوره چي مدير گروه مطالعات رسانه و فرهنگ مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي دانشگاه معتقد است: « در گذشته افراد نمي‌توانستند با يك سلبريتي يا افراد مملكتي ارتباط برقرار كنند اما در حال حاضر دنياي مجازي اين فرصت را در اختيارشان قرار داده تا با هر فرد غير همسطح و غير همجنس خود ارتباط برقرار كنند.» امروزه در فضاهايي همچون اينستاگرام افراد سلبريتي ها را دنبال مي کنند و براي آنها کامنت مي گذارند و يا در فضايي همچون توئيتر افراد مطالبات خود را از افراد مملکتي هم چون وزرا و نمايندگان مجلس خواهان هستند و با وارد شدن به صفحات آنها، نقدها و شکايت ها و پيشنهادهاي خود را مطرح مي کنند و آنان را وادار به واکنش و پاسخگويي مي کنند.
يکي ديگر از دلايل گرايش افراد به فضاهاي مجازي بحث کنش گري اجتماعي است. امروزه در فضايي هم چون توئيتر و يا اينستاگرام افراد نسبت به اتفاقاتي که در شهر، کشور و يا دنيا مي افتد واکنش نشان مي دهند و با به اشتراک گذاشتن تصاوير و ويدئوها و يا با خلق هشتگ هاي مرتبط، صداي اعتراض و يا مطالبه گري خود را به گوش افراد ديگر جامعه و مسئولان مي رسانند. خيلي از مواقع موج هاي ايجاد شده در اين فضاها به بدنه جامعه هم سرايت مي کند و آن را تبديل به يک خواست عمومي مي کند.
*فضاي مجازي؛ رسانه نسل خود
اميد محدث، مدير کل هماهنگي و ساماندهي امور جوانان در همايش ملي کنشگري اجتماعي ويژه سازمان هاي مردم نهاد جوانان با اشاره به نقش مهم فضاي مجازي در کنشگري در جامعه به نقل از برنا گفته است: « فضاي مجازي امروز رسانه نسل خودش است و در فضاي مجازي مردم هويت سازي مي کنند. افراد جامعه در فضاي مجازي ، در کنار زيست واقعي خود ، زيست مجازي پيدا مي کنند . هويت مجازي پيدا مي کنند و از طريق اين هويت مجازي به نقش افريني اجتماعي و گاها مشارکت اجتماعي اقدام مي کنند.»
بي ترديد فضاي مجازي قابليت فضليت بخشي به مفاهيم عيني درجامعه را دارد. در ماجرا پلاسکو شاهد بوديم که اين فضاي مجازي بود که در اصلاح رفتارهاي فردي در اجتماع نقش آفريني کرد . مثلا وقتي مردم در هنگام وقوع حادثه پلاسکو هجوم آوردند و با آوار هاي ساختمان پلاسکو سلفي مي گرفتند و مانع عبور و حرکت خودرو هاي امدادي مي شدند ، کاربران فضاي مجازي با واکنش شديد نسبت به اين موضوع و تقبيح اين رفتار ناهنجار اجتماعي ، بحث کمک به عبور خودروهاي امدادي و اولويت حرکت آنها در معابر را تبديل به يک فضيلت اجتماعي کردند. بعد از اين ما شاهد اصلاح رفتار ترافيکي شهروندان در مواجه با خودروهاي امدادي بوديم و مشاهده مي کرديم که خودروهاي شخصي در مواجه با خودروهاي امدادي بلافاصله مسير خود را عوض مي کردند تا مسير براي عبور مثلا آمبولانس باز شود . در اين مسير گروه هاي مرجع و نهاد هاي مردمي با ايجاد کمپين هايي مثل بين خطوط برانيم و …. اين روند را به تبديل به رفتار اجتماعي کردند.»
دسترسي آسان به حجم انبوهي از اطلاعات و اخبار در هر زمان و مکاني مي تواند از ديگر دلايل اقبال افراد به اين فضاها باشد. شما مي توانيد در هر کجا که نشسته ايد با لمس انگشتانتان روي صفحه تلفن تان از آخرين اخبار و اتفاقات دنياي پيرامون خود و جهان با خبر شويد و حتي نظرات مختلف پيرامون آن موضوع را رصد کنيد و در صورت تمايل نظر خودتان را هم ابراز نماييد.
گريز از اضطراب ها و نگراني هاي دنياي واقعي و رسيدن به آرامش و آسودگي مي تواند دليل ديگري باشد. افراد معمولا بعد از يک روز کاري خسته کننده و پرتنش به فضاي مجازي پناه مي برند تا با خواندن يک جمله آرامش بخش يا يک مطلب خنده دار و يا يک تعامل سرخوشانه با ديگر افراد کمي از خستگي روحي خود کم کنند. گاهي هم افراد به روزمره نويسي در اين فضاها روي مي آورند و با نوشتن از آنچه که در طي روز برايشان اتفاق افتاده است و آنان را نگران، ناراحت و يا عصباني کرده کمي بار آن اتفاق را از دوش خود بکاهند.
گريز از ضعف هاي شخصيتي و ساختن يک شخصيت خيالي و ايده آل از خود يکي ديگر از جاذبه ها و قابليت ها ي اين فضاها مي تواند باشد که به همان بحث گمنامي بر مي گردد. دکتر کيمبرلي اس. يانگ در اين رابطه مي گويد: « شما در اينترنت مي توانيد هر چيزي يا شخصي باشيد. شما مي توانيد وزن تان را کم تر بگوييد، اگر چه سنگين وزن باشيد. خود را مجرد معرفي کنيد، اگر چه متأهل باشد. و شما مي توانيد يک زندگي خيالي داشته باشيد. از اين جهت اينترنت مي تواند باعث گمراهي افراد شود. » شما در اين فضا مي توانيد آن چيزي باشيد که هميشه آرزويش را داشته ايد اما به آن نرسيده ايد.
گريز از تنهايي يکي ديگر از عوامل تمايل افراد به فضاهاي مجازي است. تنهايي در دنياي کنوني گريبان گير خيلي از افراد است و فقط مختص مجردها نيست. امروزه خيلي از متأهلين نيز با وجود داشتن همسر و فرزند در عمق جانِ خود احساس تنهايي مي کنند. البته بايد گفت خودِ فضاي مجازي مسبب خيلي از اين تنهايي هاست و افراد براي فرار از اين مشکل به سراغ سبب ساز آن مي روند. ما از آدم هاي واقعي اطرفمان دوري مي کنيم و به دنبال افراد جديد در يک دنياي غير واقعي مي گرديم. شايد بگوييم دليلش اين است که توسط افراد پيرامونمان همچون مادر، پدر، همسر، دوست و فرزند درک نمي شويم. اما نمي دانيم که شايد همين درک نکردن يکديگر ناشي از عدم صحبت و آموزش و وقت گذاشتن براي يکديگر باشد. آن چه که مسلم است اين که ما نمي خواهيم سختي‌هاي بهبود روابط حقيقي را به جان بخريم و به يک رابطه آسان و در دسترس مجازي روي مي آوريم که اين خود باعث تنهايي بيش از پيش ما مي شود.
محمدجواد مطهري شريف کارشناس فضاي مجازي در گفت وگو با باشگاه خبرنگاران جوان در خصوص ارتباط مستقيم فضاي مجازي و تنهايي اظهار مي کند: « وابسته به آنکه فضاي مجازي چگونه تعريف شود، شبکه‌هاي اجتماعي دليلي براي اين معضل يعني تنهايي مي‌شوند؛ بدين گونه که اگر شما شبکه‌هاي پيام رسان مانند توئيتر، اينستاگرام و… را در نظر بگيريد، شرايطي به وجود مي‌آيد که فرد از ارتباط مستقيم بي‌نياز مي‌شود. بارها در موارد متعددي ديده شد که يک کاربر گوشه‌اي مي‌نشيند و به ارتباط با دنياي مجازي مي‌پردازد؛ دنيايي که نياز نيست رودرروي فردي باشيد و به گفت‌وگو بپردازيد و اين يعني ارتباطات جمعي در دنياي واقعي با کاهش شديدي روبه رو مي‌شود. اين همان موضوعي است که فرد نيازمند مي‌شود براي داشتن ديگران مورد تأييد قرار گيرد و اين بسان هشداري است که فرد در اجتماع رو به خاموشي خواهد رفت. »
واقعيت اين است که هر ابزار ارتباطي مدرن نيازمند آموزش است. و اگر اين آموزش قبل از استفاده انجام نگيرد مي تواند مشكلات عديده اي را به وجود آورد. قطعا فضاهاي مجازي به عنوان يکي از پرکاربردترين ابزارهاي ارتباطي عصر ما علاوه بر ويژگي هاي مثبت و کاربردهاي خوبي که دارند اگر خصوصا به نسل جوان به درستي شناسانده نشوند
مي توانند آسيب هايي هم به همراه داشته باشند که از آن جمله مي توان به اعتياد به اين فضاها و يا سوء استفاده هايي که در آنها از افراد مي شود و يا همين دور شدن از آدم هاي واقعي زندگي مان اشاره کرد.