‌| نفیسه امامی‌|
این روزها بازار شایعات درباره ویروس کرونا بسیار داغ شده است. به‌محض دیدن صفحه‌های مجازی، اخبار بعضا درست یا غلطی درباره این ویروس دیده و شنیده می‌شوند. این ویروس ناشناخته به‌تنهایی هول و هراس را در دل مردم آفریده، اما علاوه بر آن، شایعاتی كه به‌صورت گفته يا نوشته‌هايی بی‌پايه و اساس که تركيبی از حقیقت و دروغ را دربرمی گیرند، بر این ترس مردم افزوده و به‌سرعت هم در حال پخش شدن است.
شاید درگذشته شایعه دهان‌به‌دهان می‌چرخید، اما امروزه رسانه‌ها و شبكه‌های اجتماعی، از ابزارهای بسيار مهمی هستند كه شایعات پیرامون ما را ترویج می‌کنند. در دنيای امروز كه عصر گسترش و تنوع رسانه‌هاست، انتشار شایعه در سطح جامعه، امری سهل‌الوصول شده که ارمغانی به‌جز نتایج و آثار مخرب و زيان‌بار برای ذهن و روان مخاطبان به همراه ندارند.
در جوامعی که اخبار صحیح از کانال‌های رسمی اطلاع‌رسانی نشوند، بازار شایعات داغ می‌شود و مردم خود را آماده شنیدن هر خبری ولو غیرواقعی می‌کنند. وجود شایعات گوناگون، سطح آسیب‌پذیری مردم را بالابرده و باعث تشویش اذهان عمومی می‌گردد، درحالی‌که جامعه‌ای می‌تواند بر دور باطل شایعه پایان دهد که سطح آگاهی و دانایی خود را ارتقا داده و جلوی تکثیر آن را بگیرد.
در میان داغ شدن بازار شایعات باید توجه داشت که چه جوامعی آمادگی پذیرش آن را دارند؟ به‌طورقطع جامعه‌ای که شفاف‌سازی می‌کند و اخبار درست و واقعی را از کانال‌های رسمی منتشر می‌کند، پذیرش کمتری از شایعه دارد و آن را پَس می‌زند.
محمد حیدر پور جامعه‌شناس فرهنگی در گفت‌وگو با «رسالت»، جامعه ایرانی را مشتاق شنیدن شایعه عنوان کرد و افزود: «جامعه ما پذیرش شنیدن شایعات را دارد. افراد مختلف در شبکه‌های اجتماعی ورود کرده‌اند و اخبار موثق و غیر موثق را نشر می‌دهند و مردم به‌جای اعتماد به رسانه‌های جمعی به شبکه‌های اجتماعی توجه می‌کنند و تحت تأثیر آن‌ها قرار می‌گیرند. باید به نخبگان جامعه اعتماد کرده و از آن‌ها در رسانه‌های جمعی استفاده کنیم.»
وی افزود: «با حضور نخبگان در رسانه‌های جمعی، شبکه‌های اجتماعی جولانگاهی برای افرادی نمی‌شوند که اخبار غلط را منتشر می‌کنند. من بارها شاهد بوده‌ام افرادی خود را پزشک و پرستار معرفی می‌کنند و مطالبی را مطرح می‌نمایند که باعث ایجاد رعب و وحشت در جامعه می‌شود. این وحشت، سطح ایمنی انسان را پایین می‌آورد و در این صورت مردم بیشتر مبتلابه بیماری می‌گردند، اتفاقی که باید در شرایط فعلی از بروز آن در کشور خودداری شود.»
حیدر پور در ادامه گفت: «شفافیت رسانه‌های عمومی در ابتدای ورود ویروس کرونا به کشور وجود نداشت و به همین علت مردم به شبکه‌های اجتماعی روی آوردند. شبکه‌های اجتماعی در بسیاری از مواقع بسیار خوب عمل کرده‌اند و کمک به گسترش ارتباطات و آگاهی اجتماعی نمودند، اما در برهه‌هایی افرادی با مقاصد و نیت‌های نادرست، شایعاتی را منتشر می‌کنند که به ایجاد رعب و وحشت دامن می‌زنند.»
این کارشناس فرهنگی با تأکید بر این‌که شایعات در کشور ما خریدار دارند، گفت: «چنانچه تنوع رسانه‌ای در جامعه وجود داشته باشد و بخش خصوصی در این زمینه ورود کند، کمتر با چنین مواردی روبه‌رو خواهیم بود.»
حیدرپور درباره نیت و هدف کاسبان شایعه‌پراکنی در جامعه، گفت: «دلایل مختلفی وجود دارد که عده‌ای دست به ایجاد شایعات مختلف می‌زنند. به‌عنوان‌مثال بعضی از افراد برای سوءاستفاده و یا مطرح‌شدن و فرصت‌طلبی اقدام به بیان شایعات می‌کنند. این مسئله در همه جوامع وجود دارد، ولی مهم آن است که جامعه در قبال شایعات پذیرش داشته باشد یا خیر.»
وی در پایان سخنانش بیان کرد: «چنانچه جامعه شنونده‌ای برای پذیرش شایعات نداشته باشد، شایعه‌پراکنی افزایش پیدا نمی‌کند و زمینه‌های آن کاهش می‌یابد. باید بسترهای ایجاد شایعه در جوامع از بین بروند تا باعث ایجاد دلهره و ترس در مردم در زمان بروز بحران‌ها نشود.»
*لزوم افزایش سطح سواد رسانه
چه بخواهیم و چه نخواهیم در هر جامعه‌ای شایعات منتشر می‌شوند، اما آنچه می‌تواند در کاهش پذیرش شایعات و باور آن‌ها از سوی مردم تأثیرگذار باشد، بالا بودن سطح سواد رسانه‌ای در جوامع است. افزایش سطح سواد رسانه‌ای مردم می‌تواند در شرایط فعلی که کشور درگیر بحران کرونا شده، به داغ نشدن بازار شایعات کمک فزاینده‌ای کند.
فتانه انفرادی مدرس دانشگاه و کارشناس رسانه در گفت‌وگو با «رسالت»، بابیان این‌که در زمان بروز بحران درصد بالایی از اظهارنظرها فاقد صحت و سند است، گفت: « متأسفانه در سال‌های اخیر صرفا همایش‌هایی درباره بالا بردن سطح سواد رسانه مردم برگزار شده است، اما آیا همه مردم باید در این همایش‌ها شرکت کنند؟ جواب منفی است. به همین علت رسانه ملی ما می‌تواند به‌عنوان رسانه جمعی فراگیر در این زمینه فعالیت کند و برنامه‌های آموزشی را به این مورد اختصاص دهد. این موارد ریشه‌ای هستند و کارشناسان ارتباطات اجتماعی به این اصول پرداخته‌اند، اما هیچ‌وقت اجرایی نشده است.»
انفرادی اضافه کرد: «دولتمردان و کسانی که رسانه‌ها را در اختیار دارند، باید سواد سلامت و رسانه‌ای مردم را افزایش دهند تا به سراغ شایعات نروند و آن‌ها را نپذیرند. امروز هر شخصی در صفحه شخصی خود استوری می‌گذارد و اظهارنظر می‌کند درحالی‌که بسیاری از آن‌ها فاقد صحت‌وسقم است. امروز به‌جای اظهارنظر پزشکان درباره ویروس کرونا، مردم عادی در این مورد صحبت می‌کنند. به علت نبود سیاست اطلاع‌رسانی واحد در کشور، در روزهای اول بروز بحران دچار افراط‌وتفریط شدیم، درحالی‌که از طریق روزنامه‌نگاری بحران می‌توانستیم هشدار و پیشگیری را به مردم ارائه دهیم.»
این استاد دانشگاه تصریح کرد: « دو یا سه روز اخیر در زمینه آموزش و پیشگیری درباره ویروس کرونا به‌خوبی عمل کرده‌ایم که کافی نیست. در روزهای ابتدایی بحران کرونا هم اطلاع‌رسانی کاملی انجام نگرفت. وقتی درزمینه بحران هشدار بموقع دهید و پیشگیری کنید، اعتماد اجتماعی افزایش پیدا می‌کند و سطح تاب‌آوری مردم بالا می‌رود که منجر به کاهش شایعات و پذیرش آن‌ها از سوی مردم می‌شود.»وی با اشاره به اظهارنظرهای شخصی و غیراصولی درباره موضوعات تخصصی در جامعه، گفت: «در زمان بروز بحران‌های مختلف در کشور هر شخصی به خود اجازه می‌دهد در زمینه تخصصی‌ترین مباحث هم اظهارنظر کند. در چنین مواقعی بازار شایعات داغ می‌شود و متأسفانه اغلب مردم به دلیل عدم آشنایی باسواد رسانه و سواد سلامت درباره هر موضوعی اظهارنظر می‌کنند.»
انفرادی در پایان سخنانش بر لزوم افزایش سطح سواد رسانه جامعه تأکید کرد و گفت: «بحران امروز کشور می‌گذرد، اما باید از آن درس بگیریم و افزایش سطح سواد رسانه و روزنامه‌نگاری بحران را عملیاتی کنیم. هرچقدر در این زمینه هزینه گردد، باعث پویایی سیستم اطلاع‌رسانی می‌شود و سطح سلامت مردم را افزایش می‌دهد.»