مريم رمضاني|
ارزاني و در دستر‌س بودن مواد مخدر از مهم‌ترين علل افزايش جمعيت معتادان در ايران به شمار مي‌آيد. روايت‌هاي متفاوتي وجود دارد از زمان تقريبي دسترسي به مواد مخدر، برخي اين دسترسي را ۶ تا ۱۰ دقيقه و برخي ديگر ۵۸ دقيقه عنوان کرده‌اند و مطابق اعلام دبير شوراي هماهنگي مبارزه با موادمخدر استان تهران، در ۹ ماه سال ۹۷ در مقايسه با مدت مشابه سال ۹۶،قيمت ماده مخدر ترياک ۵۵ درصد، هروئين ۵۲، مورفين ۸۷، حشيش ۳۰ درصدو شيشه ۱۲۹ درصد افزايش يافته است اما اين افزايش قيمت در قبال سير صعودي کالاهاي اساسي و مورد نياز جامعه، رقمي نيست.
تا همين چند وقت پيش، هر گرم شيشه، حدود ۵۰ هزار تومان و سه گرم ترياک ۱۲ هزار تومان بود. هر پَک گل ۲۰ هزار تومان وسه گرم حشيش ۶ هزار تومان. سه گرم شيره۲۰ هزارتومان و هروئين هر گرم ۱۲ هزار تومان. اين نرخ ها در حال حاضر، کمي تا قسمتي تغيير کرده و آنطور که معاون کاهش تقاضاي اعتياد ستاد مبارزه با مواد مخدر در بهمن ماه سال گذشته گفته، هر گرم شيشه ۱۰۰ هزار تومان شده است.
ظاهرا مطابق آخرين آمارها، شمار رسمي معتادان کشور به دو ميليون و ۸۰۸ هزار نفر رسيده و افراد ۱۵ تا ۶۴ ساله بيشترين مصرف‌کنندگان مواد مخدر را در برمي گيرند، در چنين شرايطي جاي مطرح کردن اين پرسش وجود دارد که چرا به‌رغم تلاش‌هاي بسيار و البته پرداخت هزينه‌هاي هنگفت مالي و جاني در بحث کنترل و کاهش مصرف مواد مخدر در کشور، توفيق چنداني حاصل نشده است؟
اگر گفته هاي بيژن صفوي، مدرس دانشگاه و پژوهشگر شاخه اقتصاد سياسي را بپذيريم، مشکلات اقتصادي و بيکاري مي تواند رفتارهاي پرخطر را در جامعه افزايش دهد. علاوه بر آنچه گفته شد، بسياري از کارشناسان معتقدند، دولت بايد به جاي تأكيد بر صرف هزينه هنگفت براي مبارزه با مواد مخدر در قالب کشف و انهدام، عمده تمرکز و فعاليت‌هاي خود را صرف اصلاح زيرساخت‌هاي نامناسبي بکند که زمينه‌ساز گرايش جوانان به اعتياد شده است. فراهم‌ شدن زمينه‌هاي مناسب براي استفاده از ظرفيت‌ها و توانايي‌هاي افراد در جامعه، فراهم کردن بسترهايي براي آموزش مطلوب جوانان، فرهنگ‌سازي مناسب و… از جمله اقداماتي است که به‌زعم عده زيادي از کارشناسان مي‌تواند به هدايت فعاليت افراد جامعه و از جمله جوانان به مسير ايده آل منجر شود و البته اين اقدامات نياز به هزينه‌هاي هنگفت، مطالعات و پژوهش‌هاي بسيار، صرف انرژي کارشناسان و متخصصان امر دارد که در بلندمدت نيز امکان‌پذير است.
* ضعف در اطلاعات و نبودن پژوهش‌هاي علمي
آنطور که فدا حسين مالکي، دبير اسبق ستاد مبارزه با مواد مخدر به «رسالت» مي گويد: «يکي از اولين و مهم‌ترين دلايل براي به ثمر نرسيدن موضوع مبارزه با مواد مخدر، وجود ضعف در اطلاعات و عدم پژوهش‌هاي علمي لازم در زمينه مبارزه با مواد مخدر در ستاد مبارزه با مواد مخدر است.»
او ادامه مي دهد: «البته تجارت مواد مخدر مشکل منطقه اي و جهاني است و مبارزه با اين معضل به تلاش هاي منطقه اي و جهاني نياز دارد و از سوي ديگر ايران با کشوري چون افغانستان روبه روست که مواد سنتي توليد مي کند. ما حدود ۹۰۰ کيلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان داريم و حدود ۹ هزار تن ترياک در اين کشور توليد مي شود.از طرف ديگر مواد صنعتي که خيلي خطرناک تر و پيچيده تر از مواد سنتي است از طريق ترکيه وارد کشور ما مي شود. بعضا برخي از اين مواد مثل شيشه و کريستال و حتي قرص به صورت ابزارهاي خيلي ساده تهيه شده و در دسترس جوانان قرار مي گيرد.»
نادر طهورا پژوهشگر حوزه مواد مخدر در گفت و گو با رسالت بر اين امر تأكيد مي کند که تا پيش از سال ۱۳۸۵ کمتر با مسئله مصرف مواد شيميايي مانند شيشه روبه‌رو بوديم، اما در سال‌هاي پس از آن، مصرف اين‌گونه مواد افزايش بسياري يافته است. وقتي کلانشهرها پيچيده مي‌شوند مشکلات آنها نيز پيچيده‌تر خواهد شد. عوامل و متغيرهاي زيادي دست به دست هم دادند که مشکلات اين حوزه و بروز آن بيشتر شود. يکي از موضوع‌هايي که بسيار بر اين مسئله اثر مي‌گذارد، مسائل اقتصادي و حوزه‌هايي مانند بيکاري است. در يک جامعه حمايت‌ها و خدمات اجتماعي در حوزه‌هايي مانند بيکاري، بيمه و گذران اوقات فراغت بر ميزان آسيب‌هاي اجتماعي به ويژه سوءمصرف مواد مخدر اثر مي‌گذارد.
وي عنوان مي کند: «اعتياد هم اکنون جزء چهار بحران و مسئله اصلي جهاني به حساب مي آيد.
بر اساس برآورد سازمان ملل متحد ۲۰۰ هزار خانواده افغاني مشغول کشت ترياک اند و ۳۳ ميليون دلار از اين طريق درآمد کسب مي کنند و حجم معاملات کارتل‌هاي جهاني مواد مخدر ۲/۵ تريليون دلار است. اين مقدار، از درآمد حاصل از صادرات نفت در جهان بيشتر و تنها از درآمد حاصل از صادرات اسلحه در جهان کمتر است. همچنين بر اساس گزارش ساليانه سازمان ملل در سال ۲۰۰۷ توليد ترياک در افغانستان به ۶۱۰۰ تن رسيده است و سطح زير کشت ترياک نيز ۱۶۵ هزار هکتار در سال ۲۰۰۶ اعلام شده که بيش از ۶۰ درصد بالاتر از سال ۲۰۰۵ است. از طرفي کشور ايران به علت همسايگي با کشورهاي توليدکننده مواد مخدر هميشه در معرض خطر ابتلا به اين مواد بوده است. بنا برآمارهاي موجود در ايران امروز بيشتر از دو ميليون مصرف کننده مواد مخدر وجود دارد که ازاين تعداد بيشتر از يک ميليون و دويست هزار نفر معتادند و بقيه به صورت تفنني مصرف مي کنند. نکته مهم‌تر اينکه بيش از ۵۲ درصد از زندانيان امروز کشور به‌طور مستقيم يا غير مستقيم در ارتباط با خريد و فروش و مصرف مواد مخدر دستگير و زنداني شده اند.»
گفته مي شود، آغاز برنامه هاي پيشگيري از اعتياد در كشور ما به سال ۱۳۷۵ باز مي گردد، زماني كه براي اولين بـار مطالعه جامعي در خصوص راه‌هاي موفق پيـشگيري از اعتيـاد در كـشورهاي ديگـر جهـان صـورت گرفت و « برنامه جامع پيشگيري از اعتياد» با تكيه بر اصول آزمـايش شـده جهـاني و بـا انطبـاق بـا شرايط اجتماعي كشورمان طراحي وبه اجرا گذاشته شد . با استقبال مردم ومسئولان اسـتان‌ها وشـهرها اين برنامه با سرعت غير قابل پيش بيني گسترش يافت، ليكن عمر مفيـد آن در هـر منطقـه عمليـاتي بيش از ۱۰ سال نبوده است.
طهورا معتقد است: يكي از مهم‌ترين دلايل آن ، عدول فعاليت‌ها از اصول برنامه و تكيه برنامه هاي عملياتي منطقه بـر اهداف علمي روش هاي پيشگيرانه و عمدتا در گروه هاي در معرض خطر بوده اسـت. روش هـايي كه با گذشت زمان ارتقاي ناچيزي يافت و منجر به رشد قابل توجهي در مهـارت گروه‌هـاي مختلـف جامعه در استفاده از راهبردهاي متعدد پيشگيرانه نگرديد. در حال حاضـر گرچـه دسـت انـدركاران مربوطه در سازمان هاي مختلف دولتي و غير دولتي به انجام فعاليت هاي پيشگيرانه علاقه نـشان مـي دهند، ولي اطلاعات علمي مناسبي در مورد نحوه برنامه ريزي و طراحي يك فعاليت پيشگيرانه موفق وجود ندارد.
طي دو دهه اخير، دانش پيشگيري در جهان پيشرفت قابـل ملاحظـه اي داشـته و موجب تعميق راه‌هاي مؤثر در خانواده ، مدرسه ، كارگاه و كارخانه ، محله هاي شهر و روسـتا شـده است كه از ابزارهاي گوناگـون همسالان ، رسانه ها و نظام بهـداشتي ، درمـاني در آن اسـتفاده شـده است. هر ساله هزاران مقاله وگـزارش در اين خصوص منتشر مي شود و افراد علاقه مند را با يافته هاي جديد در مورد ميزان تأثير هر شيوه براي هر گروه هـدف و جوامـع گونـاگون آشـنا مـي کند.
طهورا تأكيد مي کند: طراحان ومجريان برنامه هاي پيشگيري از سوء مصرف مواد، مي توانند با اتكا به شـناخت از شـرايط جامعه خود و تسلط به روش هاي تجربه شده در جوامع ديگرو با استفاده از قوه ابتكار خود در سـير زمان، فعاليت هاي خود را مورد بازبيني و ارتقاء قرار دهند. زمان تكـرار خطاهـا و آزمـايش گذشته است. علاقه مندان صاحب نظــر مي تواننـد موفقيـت بـسيــاري از روش هـا را پـيش بينـي نمايند و در صورت ترديد، ميـزان موفقيـت را بـا روش هـاي علمـي مـورد ارزشـيابي قـرار دهنـد. پيشگيري از اعتياد كه با تغيير فرم‌هاي اجتماعي ، باورها و ارزش‌ها و رفتار انسان‌ها همـراه اسـت، امـرپيچيده اي است كه نمي بايست با ساده انگاري بدان پرداخت.