معمای سیر نزولی بارش‌ها
گروه اجتماعی
شاید تفکیک و تشخیص این مسئله که کمبود بارش‌ها زیر سر خشکسالی بوده یا پای تغییرات اقلیمی در میان است، کار راحتی نباشد و باید به داده‌های بلندمدت تکیه کرد و مبتنی بر آن دریافت که آیا پنجه در پنجه تغییر اقلیم افکنده‌ایم یا در دام نوسانات آب و هوایی و خشکسالی گرفتار آمده‌ایم. البته با نگاهی به اعداد و ارقام ارائه‌شده، می‌توان به کاهش نزولات جوی پی برد، آمارها روایتگر آن است که بارش‌های پاییزی امسال در مقایسه با سال قبل، ۱۳/۵درصد کاهش داشته و وزارت نیرو هم گزارشی منتشر کرده که نشان می‌دهد، ارتفاع كل ریزش‌های جوی از اول مهر تا ۱۳ بهمن‌ماه سال آبی جاری بالغ‌بر ۸۷ میلی‌متر است که اين مقدار بارندگی نسبت به ميانگين دوره‌های مشابه درازمدت( ۱۱۲ میلی‌متر) ۲۲ درصد كاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته( ۱۴۷ میلی‌متر) ۴۱ درصد كاهش داشته است و حجم بارش اول مهر تا پايان ۱۳ بهمن معادل ۱۴۳/۳۷۸ ميليارد مترمكعب بوده، اما در حل این معادله باید به دمای کشور هم اشاره‌ای گذرا داشت که نسبت به ۵۰ سال گذشته حدود یک و نیم تا دو درجه گرم‌تر شده است. بر همین اساس گفته می‌شود، افزایش درجه حرارت، ذوب شدن یخ‌های قطبی، بالا آمدن سطح آب‌های آزاد و بی‌نظمی در پدیده‌های آب و هوایی از مهم‌ترین پیامدهای تغییر اقلیم محسوب می‌شوند.
كارشناسان حوزه اقلیم‌شناسی نیز معتقدند، کشور ما به همراه دیگر كشورهای جهان دچار تغییر اقلیم شده است و در زمان حاضر نیز نشانه‌هایی از دگرگونی اقلیمی در ایران قابل‌مشاهده است. دراین‌باره «سید محمدمهدی میرزایی قمی»، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم معتقد است، «تبعات تغییرات اقلیمی در سطح جهان، به‌صورت یکسانی مشاهده نخواهد شد. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، بیشترین خسارات و صدمات اقتصادی را از گرمایش جهانی مشاهده خواهند کرد درحالی‌که کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی کمترین خسارات را خواهند دید».
به اذعان «میرزایی قمی» «شواهدی، چون افزایش متوسط دما در کشور، کاهش بارش‌ها، افزایش تعدد و شدت حوادث زیست‌محیطی شدید مانند سیل و خشکسالی در کشور نشان‌دهنده بروز روزافزون اثرات گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در کشور است. مطالعات گسترده زیست‌محیطی نشان‌دهنده آن است که آسیب‌پذیری ایران از تغییرات اقلیمی بیش از متوسط جهان است و شواهدی، چون افزایش توالی بروز حوادث شدید زیست‌محیطی مانند امواج حرارتی روزهای بسیار گرم در جنوب شرق کشور و روزهای بسیار سرد در شمال غرب کشور از نشانه‌های اثرگذاری تغییر اقلیم در ایران است». ولی در نقطه مقابل، گروهی چنین استدلالی را رد می‌کنند، به دلیل این‌كه سخن از تغییرات درزمانی طولانی به میان می‌آید، برخی دانشمندان حوزه‌اقلیم‌شناسی اطلاق عبارت «تغییر اقلیم» را برای ناهنجاری‌های جوی مناسب نمی‌دانند و معتقدند امری به نام «نوسانات آب و هوایی» یا خشکسالی در حال وقوع است اما درعین‌حال بسیاری از آن‌ها به گرم شدن كره زمین نیز معتقدند.
تغییر اقلیم باید در بازه بلندمدت بررسی شود
در همین رابطه، «احد وظیفه»، رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی به «رسالت» می‌گوید: «نمی‌توان این موضوع را با قطعیت مطرح کرد که در حال ورود به دوره خشکسالی هستیم و یا تغییر اقلیم صورت گرفته، این مسائل را طی یک یا دو سال نمی‌توان ارزیابی کرد. کشور ما، منطقه‌ای جنب‌حاره‌ای است. یعنی در عرض‌های جغرافیایی، جنب مناطق حاره‌ای قرار دارد، این مناطق، نوسان بارش‌هایشان قابل‌ملاحظه است. به‌عنوان‌مثال در کشور ما، برخی سال‌ها، میزان بارش حدود ۳۰۰ میلی‌متر است و در برخی سال‌های کم بارش، حدود ۱۵۰ میلی‌متر است و اگر به آمار ۵۰ سال گذشته نگاه کنیم، همواره این نوسانات رخ‌داده، ولی در دهه‌های اخیر، تعداد سال‌های کم بارش بیشتر بوده است. مثلادر یک دوره ۱۰ساله که به سال آبی ۹۷-۹۶ منتهی شد، ما شاهد یک دوره خشکسالی طولانی‌مدت بودیم، اینکه آیا در حال ورود به دوره خشکسالی هستیم یا خیر، برای طولانی‌مدت قابل پیش‌بینی نیست. اما امسال طبق گزارش وزارت نیرو، بارندگی‌ها کمتر از میزان نرمال بوده و بر اساس پیش‌بینی مدل‌های عددی اقلیمی و بارش‌های فصلی هم، به نظر می‌رسد طی سه ماه آینده هم که تقریبا دوره بارشی ماست، یعنی یک ماه و نیم قبل از عید و یک ماه و نیم بعد از عید تا نیمه اردیبهشت‌ماه، سرجمع بارش‌ها، کمتر از نرمال باشد. بنابراین احتمال اینکه بارندگی‌ها کمتر از نرمال باشد، قوی‌تر است از بارش‌ها در حد نرمال یا فراتر از نرمال و با توجه به کمبود بارشی که تاکنون داشته‌ایم و احتمال کم‌بارشی برای سه ماه آینده، در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌توانیم بگوییم که بارش‌ها به نرمال می‌رسد ولی این احتمال ضعیف است و پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که بارندگی‌ها تا پایان سال آبی، کمتر از نرمال است، به‌ویژه در مناطق جنوب شرق و جنوب کشور، این احتمال قوی‌تر است».
وظیفه در ادامه تأکید می‌کند: «درواقع برای امسال، چنین چشم‌اندازی قابل‌رؤیت است اما اینکه بگوییم سال بعد و بعد هم به همین ترتیب است و وارد دوره خشکسالی شده‌ایم، قابل پیش‌بینی نیست. برای تغییر اقلیم هم با یک یا دو سال نمی‌توان گفت، تغییر اقلیم رخ‌داده است. این تغییرات را باید در بازه بلندمدت بررسی کنیم، یعنی در بازه ۵۰-۴۰ سال و وقتی دما و بارش را در کل کشور ارزیابی کنیم، مشاهده خواهیم کرد که طی ۵۰ سال گذشته، به‌طورکلی بارندگی‌های ما در واحد سطح، کمتر شده و از آن‌سو، دمای میانگین در کشور افزایش‌یافته است و در ایستگاه‌های هواشناسی، دما را در ارتفاع دو متری از سطح زمین، اندازه می‌گیرند که این به معنای تغییر اقلیم است. اگر امسال نسبت به سال‌های قبل تغییرات جزئی داشته باشد، این مقوله را نمی‌توان در حیطه تغییر اقلیم تعریف کرد، تغییر اقلیم، مفهومی خزنده است و با استفاده از داده‌های طولانی‌مدت قابل‌بررسی است».
گفته می‌شود، دمای کشور نسبت به ۵۰ سال گذشته حدود یک و نیم الی دو درجه گرم‌تر شده که رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی عنوان می‌کند: «تغییر اقلیم همین است، ضمن اینکه غلظت گازهای گلخانه‌ای در جهان افزایش پیداکرده و در عصر قبل از صنعتی شدن، مثلااز دهه ۱۹۱۰ میلادی، از یک‌میلیون مولکول، ۲۵۰ پی پیام، دی‌اکسیدی کربن بوده است که گاز گلخانه‌ای محسوب می‌شود، یعنی گازهایی که باعث گرمایش زمین می‌شوند. در حال حاضر این ۲۵۰ پی پیام، ۴۳۰ پی پیام است که تقریبانزدیک به دو برابر شده و در طول این مدت، بشر با سوزاندن سوخت‌های فسیلی، وضعیتی را ایجاد کرده که غلظت گازهای گلخانه‌ای به‌شدت زیاد شده و انرژی تابشی‌ای که از خورشید به زمین می‌رسد، در شب فرار می‌کند و می‌خواهد از زمین دوباره وارد جو آزاد شود ولی باوجوداین گازها، نمی‌تواند و دوباره بخش بزرگی از این انرژی را به اتمسفر زمین و سطح پایین بازتاب می‌دهد و درنتیجه هوا، گرم‌تر از حد معمول می‌شود، بنابراین علت اصلی گرم شدن زمین، گازهای گلخانه‌ای است که اثر آن را در اندازه‌گیری دمای سطح زمین در ایستگاه‌های هواشناسی جهان مشاهده می‌کنیم و این در بسیاری از نقاط، مثل عرض‌های جغرافیایی و جنب‌حاره‌ای که ما در آن قرار داریم، اثر منفی دارد. یعنی باعث کاهش بارندگی می‌شود و در برخی مناطق مثل شمال روسیه، بهتر است، چون هوا گرم شده و زمین‌هایی که یخ‌زده‌اند از زیر یخ خارج می‌شوند و زمین‌های بیشتری ازنظر کشاورزی قابلیت کشت خواهد داشت. به‌طورکلی این تغییر اقلیم را می‌توان با اندازه‌گیری سطح یخ در مناطق قطبی و یا ارتفاع سطح دریاها سنجید. برخی نگران‌اند که جزایر طی ۵۰- ۴۰ یا ۱۰۰ سال آینده به زیرآب رفته و غرق شوند و یا در سواحل کشورها به‌نوعی آب نفوذ کند، چون اگر سطح آب دریا بالا بیاید، وارد خشکی می‌شود و مناطق ساحلی بیشتر در معرض تهدید قرار می‌گیرند و یا تأسیسات دریایی آسیب می‌بینند، چون با استفاده از سطح آب طراحی‌شده‌اند که در یک ارتفاع مشخصی بوده و بعد از چند سال که سطح آب بالاتر می‌آید، در هنگام مواج شدن دریا، تأسیسات به زیرآب می‌روند و سطح یخ‌های قطبی کاهش پیدا می‌کند، بنابراین انرژی بیشتری صرف کرده و باعث ذوب بیشتر برف در مناطق قطبی می‌شوند و یا آثار و پیامدهای مختلفی دارد که به آن تغییر اقلیم می‌گویند، در غیر این صورت، اگر امسال نسبت به سال قبل، چند درجه هوا گرم‌تر شده و یا از میزان بارندگی‌ها کاسته شود، تغییر اقلیم نیست و این موضوع در داده‌های بلندمدت قابل‌کشف و بررسی است».
وظیفه به تأثیر این کم بارشی‌ها بر آبخوان‌ها نیز اشاره‌کرده و می‌گوید: «سطح آبخوان‌های ما به سبب استفاده‌های بیش‌ازحد مجاز در قالب چاه‌ها و یا برداشت‌های غیرمجاز و مجاز، افت قابل‌ملاحظه‌ای داشته است که جای نگرانی دارد. این را هم مسئولان وزارت نیرو و هم مسئولان وزارت کشاورزی در جریان‌اند و در حال وضع مقرراتی هستند که به‌نوعی از افت سطح آبخوان‌ها در کشور جلوگیری کنند، ازجمله ممنوعیت کاشت برنج در استان‌هایی غیر از استان‌های غیرشمالی که این قانون را شورای عالی آب مصوب کرده است».
بارش‌های بهمن و اردیبهشت‌ماه در بیشتر نقاط کشور، کمتر از نرمال
«بهلول علیجانی»، استاد دانشگاه خوارزمی و اقلیم‌شناس نیز به‌منظور تبیین این مسئله به «رسالت» توضیح می‌دهد: «پای تغییر اقلیم در بارش‌های امسال، در میان است، چون بارش‌های پاییزی ما، کمتر از حد نرمال بوده و طبق پیش‌بینی‌ها، بارش‌های بهمن و اردیبهشت‌ماه در بیشتر نقاط کشور، کمتر از نرمال است اما اسفندماه و فروردین وضعیت بهتر خواهد بود و نرمال است. بنابراین نمی‌توانیم بگوییم کل بارش امسال کمتر خواهد شد ولی از نشانه‌ها این‌طور برمی‌آید که نزولات جوی زیادی نداریم. موضوع تغییر اقلیم هم فقط
به خاطر کمبود بارش نیست، بلکه ویژگی‌های دیگری هم دارد. به‌عنوان‌مثال بالا رفتن دما، که امسال در زمستان شاهد آن هستیم و نابسامانی‌های اقلیمی هم از دیگر نشانه‌های تغییر اقلیم است، بر این اساس باید تأکید کرد که اقلیم ما منظم نیست و ممکن است بارندگی کم شده و هوا گرم‌تر شود. اگرچه این گرمایش هوا از قبل هم وجود داشته اما میزان آن کمتر بوده و اثر محسوسی نداشته است. اما از اواسط دهه ۱۹۷۰ یعنی حدود ۴۵ سال پیش، آغازشده و در کشور ماهم در سال‌های ۱۳۷۵ به بعد یا ۱۳۸۰ این مسئله را به‌صورت رسمی احساس کردیم. به این دلیل که روند بارندگی‌ها از سال ۱۳۷۴ به بعد کاهش یافت تا اینکه در سال ۱۳۹۷، کمترین میزان بارندگی را داشتیم که به‌طور میانگین حدود ۱۷۰ میلی‌متر بود اما سال ۱۳۹۸، میزان بارندگی‌ها افزایش یافت و ۹۹ هم خوب بوده اما نشانه‌های کمبود بارش محسوس است». علیجانی به این موضوع هم گریزی می‌زند که کشور ما ذاتادر یک منطقه نیمه بیابانی واقع‌شده، به این معنا که یا باران نمی‌بارد و یا اگر ببارد، بیشتر حالت رگباری دارد و در شرایط تغییر اقلیم، این ویژگی شدیدتر می‌شود. یعنی در یک روز چندین میلی‌متر باران می‌بارد و یا در یک سال مثل سال ۹۸، باران زیاد می‌بارد، درصورتی‌که سال قبل از آن، ۱۶۰ میلی‌متر باریده بود و این ویژگی ذاتی تغییر اقلیم و ویژگی تغییر اقلیم در کشور ماست، به همین جهت است که ما در کشورمان، یک سال از خشکسالی خسارت می‌بینیم و سالی دیگر، سیل راه می‌افتد و از سیلاب خسارت می‌بینیم و باید برای هر دو این مسائل آمادگی داشته باشیم. اما اینکه کمبود بارش فعلی، نشانه‌ای برای ورود به دوره خشکسالی است، ما هم‌اکنون در دوره خشکسالی قرار داریم، منتها بارش‌های سال ۹۸ مردم را به این فکر انداخت که در حال خروج از دوره خشکسالی و ورود به دوره ترسالی هستیم اما همان موقع هم گفتم که نباید عجله کرد، اگر همین بارش‌ها ادامه داشته باشد، آن موقع می‌توانیم بگوییم به دوره ترسالی واردشده‌ایم ولی اینکه با یک سال بارندگی به چنین نتیجه‌ای برسیم، ارزیابی درستی نیست اما می‌توان این را مطرح کرد که در دوره خشکسالی و وضعیت تغییر اقلیم قرار داریم.»
نمی‌توان تغییرات اقلیمی را نقطه‌ای دید
استاد دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این پرسش که آیا ممکن است تغییر اقلیم در یک نقطه از کشور اتفاق بیفتد اما در نقطه‌ای دیگر نه؟ می‌گوید: «تغییر اقلیم یک فرآیند منطقه‌ای است، پس نمی‌توانیم بگوییم تهران با این تغییر روبه‌روست اما زنجان با این وضعیت مواجه نشده، می‌توانیم بگوییم سواحل شمال یا نیمه جنوبی و نیمه غربی، با یکدیگر تفاوت دارند اما کل کشور در شرایط گرمایش هوا قرار دارد و نمی‌توان این تغییرات اقلیمی را نقطه‌ای دید و برای افزایش دما هم که می‌گویند، یک و نیم تا دو درجه نسبت به ۵۰ سال قبل گرم‌تر شده، باید تأکید کرد نهایت یک درجه است که این مختص ما هم نیست، در مقیاس جهانی بوده که به خاطر فعالیت‌های انسان ازجمله سوخت فسیلی و از بین رفتن جنگل است و اگر بخواهیم از این مسئله خلاصی یابیم، باید انسان تغییر رفتار بدهد که تأثیرش را در کاهش بارندگی‌ها نشان داده است.»
میزان بارندگی‌ها در بلندمدت کاهش نیافته است
«محمدحسین رامشت»، اقلیم‌شناس دیگری است که در گفت‌وگو با «رسالت» تأکید می‌کند: «میزان بارندگی‌ها در مقاطع بلندمدت نشان می‌دهد که نه‌تنها کاهش پیدا نکرده بلکه در برخی نقاط افزایش هم داشته است.
این نوسانات معمولادر مسائل جوی اتفاق می‌افتد و مربوط به تغییرات اقلیمی نیست و اگر تغییرات اقلیمی هم باشد، بیشتر به افزایش گازهای گلخانه‌ای برمی‌گردد و افزایش این گازها، بارش‌ها را افزایش می‌دهد. یعنی هرقدر حرارت در کره زمین بیشتر باشد، تبخیر بیشتری صورت می‌پذیرد و ابرها تشکیل‌شده و بارش زیادتر می‌شود.
از سوی دیگر در تغییرات اقلیمی، بی‌نظمی‌هایی رخ می‌دهد و ما اگر آمار ۹۰ سال اخیر کشورمان را مطالعه کنیم، درمی‌یابیم مجموع بارندگی ما تغییر نکرده و این تغییرات اقلیمی سبب شده، الگوی بارشی ما عوض شود. یعنی برف‌ها به بارش‌ها و روان آب‌های سطحی تغییر کرده، بنابراین در مورد تغییرات آب و هوایی کشور و میزان کلی بارش، نه‌تنها تغییری نداشته بلکه کمی افزایش داشته و اگر از این افزایش چشم‌پوشی کنیم، تغییری نداشته است. ولی در الگوی بارش‌های ما تأثیرگذار بوده و در نظم بارندگی‌ها نیز اختلال ایجاد کرده است، به‌این‌ترتیب که اگر آمار ۹۰ سال اخیر را مطالعه کنیم، مشاهده خواهیم کرد که در حال تأثیرات شدیدتری هم در خشکسالی‌ها و هم ترسالی‌ها هستیم و وقایع علمی از آن دامنه خودش عدول کرده و بیشتر اتفاقی شده است. به همین خاطر سیاست‌های کلی وزارت نیرو باید تغییر کند، چون سیاست‌های نگهداشت آب در ایران، بیشتر بر مبنای متوسط‌ها بوده و اگر قرار باشد سیاست‌های جدید داشته باشیم، ما بارش‌ها و خشکسالی‌های بسیار شدیدتری در پیش رو خواهیم داشت، یعنی آن نظم بارندگی جای خودش را به‌اتفاق می‌دهد، بنابراین مدیریت اتفاق‌ها با مدیریت جریان‌های متداول، متفاوت است.»
این اقلیم‌شناس خاطرنشان می‌کند: «تغییرات در بارش‌ها و افزایش آن، یک روی سکه است، به‌عنوان‌مثال آلمان ۸۰ میلیون نفر جمعیت دارد و ما نیز همین تعداد، جمعیت داریم، میزان بارش در ایران بر اساس همان ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر بارندگی، حدود ۴۲۵ تا ۴۳۰ میلیارد مترمکعب آب است و اگر این آب را تقسیم‌بر سرانه کنیم، درمی‌یابیم که سرانه دریافتی هر ایرانی به‌مراتب بیشتر از یک آلمانی است و میزان بارش‌های این کشور نیز درمجموع۳۵۰ میلیارد بیشتر نیست و به‌جای انداختن توپ در زمین تغییر اقلیم بهتر است بگوییم مدیریت ما در جمع‌آوری باران درست نیست و قبل از بهره‌برداری، از دسترسمان خارج می‌شود. در سال‌های اخیر شاهد بارش‌های شدیدی بوده‌ایم که بیشتر از ۵۰ میلیارد مترمکعب آب از کشور خارج‌شده که یک مترمکعب در چند سال پیش، ۵ هزار تومان بوده و با دلار امروز، خیلی بیشتر است و اگر همین ۵۰ میلیارد را در ۵ هزار تومان ضرب کنیم، سرمایه عظیمی خواهد بود. اما توانمندی و مدیریت این را نداریم که از چنین سرمایه‌ای بهره ببریم. متأسفانه استراتژی‌های کلی حفاظت از آب ما، برمبنای متوسط‌هاست و اگر وزارت نیرو تغییر سیاست بدهد و بر روی بارش‌های اتفاقی کار کند، وضعیت متفاوت خواهد بود».
رامشت، با طرح این سؤال که آیا پاییز زودرس، زمستان‌های خشک و بهارهای پربارش به معنای تغییر اقلیم است؟ می‌گوید: «ما دارای نظامی تحت عنوان «گردش سرمایه» هستیم که همه‌چیز را خراب کرده و باعث تغییر اقلیم و وقوع سیلاب‌ها و طوفان‌ها و آلودگی شهرها شده است و این‌ها به‌نظام حکمرانی بازمی‌گردد و هرچه تابعیت ما بیشتر از نظام «گردش سرمایه باشد»، بیشتر با مسائلی ازاین‌دست روبه‌رو می‌شویم. بسیاری از کشورهایی که با این سیستم اداره می‌شوند با پیامدهای آن روبه‌رو هستند، این سیستم بیشتر در شرایط اقتصادی‌شان گردش مالی دارد و فراوان دچار این قضیه می‌شوند اما کشورهای دیگر که این‌ها را نپذیرفته‌اند، چنین مشکلاتی را ندارند».
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.