| گروه اجتماعي- زهره سادات موسوي |
باران نعمتي الهي است که زمين مرده را زنده مي‌کند و اگر نبارد دست‌هاي زيادي براي آمدنش به آسمان بلند مي‌شود. آنچه که در بهار و پاييز امسال شاهدش بوديم بارش‌هاي خوب و بي‌سابقه‌اي بود. بارش‌هايي که شايد اين تصور را در عده‌اي ايجاد کرد که خب ما از دست غول خشکسالي رها شده‌ايم و سال‌هاي‌تر و پر آبي را پيش‌رو خواهيم‌داشت. در همين راستا محمد حاج‌رسولي‌ها، مدير عامل شرکت مديريت منابع آب ايران، به نقل از ايسنا با اشاره به وضعيت بارندگي‌ها در ايران مي‌گويد: تاکنون۲۹۰ ميلي‌متر بارندگي اتفاق افتاده که اين عدد در رکورد ۵۰ ساله رتبه دوم را به خود اختصاص داده‌است. وي با بيان اين‌که ميزان بارندگي‌ها نسبت به ميانگين درازمدت ۴۶ درصد افزايش داشته است، تاکيد کرد: منابع سطحي و منابع زيرزميني بهبود يافته است. البته بايد گفت که تأثير اين بارندگي‌ها در آب‌هاي سطحي به مراتب بيش‌تر از آب‌هاي زيرزميني بوده است.
وي با اشاره به اينکه بارندگي‌ها موجب شد ورودي به سدها نيز به ۵۲ ميليارد مترمکعب برسد، ادامه داد: ميزان بارش‌ها نسبت به سال گذشته که عددي معادل ۱۴ ميليارد مترمکعب بوده ۳/۷ برابر افزايش داشته است
محمودرضا حقي‌فام ، سخنگوي صنعت برق کشور، نيز اخيراً گفته که بارش‌هاي اخير موجب شد توان نيروگاه‌هاي برق آبي نسبت به سال‌هاي گذشته، دو برابر افزايش يابد؛ به گونه‌اي که انتظار مي‌رود ۵۰۰۰ مگاوات بيش‌تر از سال گذشته ظرفيت توليد برق از اين نيروگاه‌ها را داشته باشيم.
همچنين صادق ضيائيان رئيس مرکز خشکسالي نيز درباره آخرين وضعيت ميزان بارش ها در کشور، اظهار کرد: « براساس آخرين آمار از ابتداي مهر تا ۵ مرداد، مجموع بارش‌هاي کشور ۳۱۸/۸ ميلي متر بوده، در حالي‌که در مدت مشابه سال قبل ۱۶۰ ميلي متر و بلندمدت ۲۲۵/۸ ميلي متر بوده است. وي با اشاره به اينکه ميزان بارش نسبت به بلندمدت ۳۹ درصد و مدت مشابه سال قبل ۹۶ درصد رشد داشته است، افزود: « اين در حالي است که سال گذشته در اين بازه زماني نسبت به بلندمدت ۲۹ درصد کاهش بارش داشته ايم.»
رئيس مرکز خشکسالي با اشاره به اينکه امسال ۳۵ درصد بيش از يک‌سال زراعي کامل بارش دريافت کرديم، گفت: با توجه به بارش‌هاي مناسب در سال زراعي جديد، بيش از ۱۳۵ درصد آب کشور از نزولات آسماني تامين شده است
سؤالي که پيش مي آيد اين است که آيا اين آمارها که خبر از بهتر بودن اوضاع بارندگي نسبت به سال‌هاي گذشته را مي دهد نشان از اين دارد که ما وارد دوره ترسالي شده ايم؟ شايد با شنيدن اين آمارها اين فرضيه در شما نيز تقويت شده باشد اما گزارشي که سازمان فضايي آمريکا «ناسا» پيرامون گرمايش جهاني و خشکسالي در ۳۰ سال آينده جهان منتشر کرد براي ما همچنان خطر خشکسالي را متصور است و به ما مي گويد که گويا سايه اين غول همچنان بر سر کشورمان است. در اين گزارش آمده است بررسي‌هاي محققان نشان مي‌دهد ۴۵ کشور جهان در معرض خشکسالي شديد هستند و ايران در رتبه چهارم فهرست هشدار قرار دارد. در اين گزارش به کشورهايي مثل ايران، عراق، ترکيه و سوريه هشدار جدي داده شده‌ است که به‌ خاطر استفاده نامطلوب از منابع آبي در معرض جدي خطر خشکسالي و بحران آب قرار خواهند داشت. در بخشي ديگر از اين گزارش آمده که بعيد نيست بين ۳۰ تا ۴۰ سال آينده، بخش‌هاي وسيعي از ايران به بيابان مطلق تبديل شود.
رسالت در گفت و گو با کارشناسان فرضيه ورود به دوره ترسالي را بررسي مي کند.
محمد درويش به عنوان کنشگر محيط زيست و کوير شناس ضمن تعريف عبارت ترسالي مي گويد: « عبارت ترسالي زماني به کار مي رود که ميانگين ريزش هاي آسماني در يک‌سال آبي که از اول مهرماه شروع مي شود و تا پايان شهريور ماه سال آينده ادامه پيدا مي کند بيشتر از ميانگين دراز مدت سالانه باشد. به عنوان مثال ميانگين بارش پنجاه ساله ما چيزي حدود ۲۴۰ تا ۲۵۰ ميلي متر است. اگر در يک سال آبي اين رقم به بالاتر از ۳۰۰ تا ۳۵۰ ميلي متر برسد، خب اين نشان دهنده اين است که ما وارد ترسالي شده ايم. »
*سال‌هاي ترسالي بايد مداوم باشد
وي شرط ورود به يک دوره ترسالي را در اين مي داند که تعداد سال‌هاي ترسالي به صورت مداوم افزايش پيدا کند و فقط محدود به يک‌سال نشود و دستکم چهار پنج سال شاهد باشيم که ميانگين ريزش هاي آسماني بيشتر از ميانگين دراز مدت پنجاه ساله است، آن موقع است که مي توانيم اعلام کنيم که ما وارد يک دوره ترسالي شده ايم. در همين راستا وي اظهار مي دارد:
« الان دومين سالي است که ما با شرايطي رو به رو هستيم که ميزان ريزش هاي آسماني در پاييز بيشتر از ميانگين پنجاه ساله است. پارسال پاييز هم چنين وضعيتي را داشتيم. اما سال قبل يعني سال آبي ۹۷-۹۶، بدترين پاييز را در طول پنجاه سال اخير داشتيم و جزو خشک ترين پاييزهايي بود که تعريف مي کرديم. پس بنابراين نمي شود اعلام بکنيم که وارد دوره ترسالي شده ايم. بايد اين روند ادامه پيدا کند، تغييرات بررسي شود تا بتوان به يک جمع بندي رسيد. »
*ذخاير آبي مان چيز ديگري مي گويند
اما حميدرضا عباسي دو واژه خشکسالي و ترسالي را دقيقا مقابل يکديگر مي داند و معتقد است چنانچه ميزان بارندگي از مقدار ميانگين ما کم تر شود به آن خشکسالي مي گوييم و اگر بيشتر از آن شود ترسالي ناميده مي شود. اما به عقيده اين کارشناس محيط زيست اين تعاريف روال معمول و تصور رايجي است که در بين مردمان وجود دارد. وي در تعريف علمي اين پديده ها مي گويد: «اگر به مفهوم خشکسالي و ترسالي از ديدگاه علمي نگاه کنيم مسئله خشکسالي تنها به ميزان بارندگي اي که از آسمان نازل مي شود برنمي گردد. بر همين اساس خشکسالي را به خشکسالي هاي مختلف تقسيم بندي کرده اند. به طور مثال خشکسالي اقليمي، خشکسالي هيدرولوژيکي، يا خشکسالي که ناشي از مسئله اقتصادي و اجتماعي به وجود مي آيد. اگر که ما تنها به مسئله ميزان بارش نگاه کنيم بله اين درست است که بگوييم اين سال يک سالي است که بيشتر از ميانگين بارندگي بوده است. ولي بر روي زمين و بر روي ذخاير آبي ما يک اتفاق ديگري افتاده است.»
*بدهکاري مان به ذخاير و منابع آبي با اين بارش ها تسويه نمي شود
اين عضو هيئت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع کشور، با اشاره به بحث تغيير اقليم در شدت بخشي به خشکسالي توضيح مي دهد: « ميزان آب تجديد پذير در کشور چيزي حدود هشتاد و هشت ميليارد متر مکعب در سال است. به طور متوسط ما در اين سال ها داريم چيزي حدود نود و هفت ميليارد متر مکعب در سال از ذخاير آبي مان استفاده مي‌کنيم و نه ميليارد متر مکعب بيشتر از ميزان ورودي آب مصرف شده است. در واقع به طور ساده تر اگر بخواهيم بگوييم مثل اين مي ماند که يک خانواده هشتاد و هشت ميليون تومان در سال درآمد دارد در صورتي که دارد نود و هفت ميليون تومان خرج مي کند. در واقع هر سال دارد حدود نه ميليون تومان از جيب مي خورد و از ذخيره اش در حال برداشت است. خب آيا اگر يک سالي ميزان اين هشتاد و هشت ميليون تومان به نزديک صد ميليون تومان برسد باز اين خانواده مي تواند براساس بدهکاري اي که دارد از ذخيره اش استفاده کند؟ حتي جبران هم نمي توان کرد. در واقع ما از ذخاير آبي يا منابع آبي مان بيشتر از حد ورودي مان استفاده مي کنيم و اين خشکسالي هيدرولوژيکي به شدت خود همچنان پابرجاست. و به هيچ عنوان با افزايش بارندگي جبران نشده و نمي توانيم بگوييم وارد دوره ترسالي شده ايم.»
عباسي در توضيح آنچه که خشکسالي هيدرولوژيکي ناميده مي شود و به آن اشاره شد مي گويد: « خشکسالي هيدرولوژيکي از نظر تعريف ناشي از پيامدهاي کمبود دوره اي ريزش هاي جوي است. ريزش هايي که موجب تغذيه ذخاير آب زير زميني و رو زميني مان مي شود. در واقع خشکسالي هيدرولوژيکي خشکسالي اي هست که به يک دوره باز مي گردد و نه به ريزش هاي جوي ساليانه.»
*به هيچ عنوان وارد ترسالي نشده ايم
اين کارشناس بحث تغيير اقليم را بسيار جدي دانسته و معتقد است اين فرآيند در حال بلعيدن اکوسيستم هاي ما هست. به گفته وي کشور ما در يک منطقه خشک و نيمه خشک قرار دارد. پنجاه و پنج درصد کشور قلمرو بيابان هاي کشور است و چيزي حدود هشتاد و نه درصد کشور تحت سيطره عوامل بيابان زايي است. همچنين به واسطه اين تغيير اقليم فرآيند بيابان زايي در اين هشتاد و نه درصد شدت گرفته است. از ديدگاه اين کارشناس محيط زيست گرم تر شدن هوا و افزايش تبخير و تعرق، سهم بارش ها را هر چه قدر هم که زياد باشد در بهبود شرايط خشکي بي تاثير مي کند و اين تصور را که ما وارد يک دوره ترسالي شده ايم
را رد مي کند: «اين تغيير اقليم باعث شده است که ميزان خروجي آب ما بيشتر شود. در واقع در سالهاي اخير گرم تر شدن هوا موجب افزايش تبخير و تعرق شده است که اين تبخير و تعرق ارتباط مستقيمي با دما دارد. درست است که از يک طرف بارندگي مان افزايش پيدا کرده است ولي از سوي ديگر افزايش دما موجب افزايش تبخير و تعرق بيشتري شده و اين حالت سبب شده است که ما ميزان هدر رفت آب مان از خاک بيشتر صورت بگيرد. در واقع بر اساس گزارشاتي که توسط سازمان هاي بين المللي ارائه شده است، گرم ترين سال‌هاي کره زمين در پنج ساله اخير اتفاق افتاده است و در اين شرايط در برخي از مناطق کشور رکورد بالاترين دما در سال‌هاي اخير ثبت شده است. در واقع اين افزايش دما و اين رکورد زدن ها موجب شده که ما خروجي و هدر رفت آب مان هم که به صورت تبخير و تعرق است بيشتر شود . پس از يک سو ما داريم از ذخيره آب منابع آبي مان استفاده مي کنيم و از سوي ديگر بالاگرفتن سرعت تبخير و تعرق موجب بالارفتن هدر رفت از منابع آبي مان شده است. و اين دو عامل موجب شده است ما اين تصور را که وارد يک فاز ترسالي شده ايم را به شدت رد کنيم. از ديدگاه من به هيچ عنوان ما وارد ترسالي نشده ايم و به احتمال بسيار در سال‌هاي آينده دوباره به سرعت شرايط خشکي بر اکوسيستم هايمان مستولي خواهد شد. »
*پيامدهاي شگرف تغيير اقليم بر روي اکوسيستم
به عقيده اين عضو هيئت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع کشور، بحث تغيير اقليم در کشور ما شدت گرفته و بر اساس سناريوهايي که براي تغيير اقليم تعريف شده است پيش بيني مي شود که کشور ما نسبت به افزايش دما تغييرات بيشتري نسبت به بقيه جهان داشته باشد. عباسي در اين خصوص توضيح مي دهد: «سرزمين هاي خشک افزايش دماي شان بيشتر از سرزمين هاي مرطوب يا نيمه مرطوب است و اين افزايش پيامدهاي بسيار شگرفي بر روي اکوسيستم هاي ما خواهد داشت. در سفرهايي که ما در چند وقت اخير به مناطق بياباني داشته ايم به خوبي حس مي کنيم که به واسطه اين تغيير اقليم چه تغييرات شگرفي نسبت به گذشته در حال روي دادن بر اکوسيستم هاي ما هست. اين افزايش تغيير اقليم پيامدهاي بسياري دارد از جمله افزايش پديده ريزگردها، افزايش حرکت تپه هاي ماسه اي، افزايش طوفان هاي شن و پيامدهاي عميق ديگر بر روي اکوسيستم ها و ما بايد بر اساس اينها در سال‌هاي آينده براي پيامدهاي بسيار عميق تري که ناشي از اين تغيير اقليم صورت مي گيرد آماده شويم. »
*هنوز براي قضاوت زود است!
بهلول عليجاني استاد دانشگاه خوارزمي نيز معتقد است ممکن است افراد با توجه به بارندگي هاي اخير شک کنند که ما وارد دوره ترسالي شده ايم يا خير اما اظهار نظر درباره اين موضوع خيلي زود است چرا که شرايط فعلي هنوز از حد نرمال بالاتر نرفته است، هر چند شايد در بعضي مناطق کشور بارندگي ها بيشتر از حد نرمال باشد.
وي مي گويد: «ما سال آبي را از اول مهر حساب مي کنيم. از اول مهر تا حال و در اين مدت يک ماه ونيم بارندگي هايي که شده است خيلي از حد نرمال براي کل کشور بالا نرفته است. و براي زمستان هم فعلا وضعيت زير نرمال پيش بيني شده است. اگر اين شرايط را در نظر بگيريم هنوز زود است که بگوييم ما وارد ترسالي شده ايم . هنوز اين فکر که ما در دوره خشکسالي هستيم به قوت خود باقي است. اگر ان‌شاء الله تا آخر زمستان بارندگي ها ادامه پيدا کند و زياد شود آن موقع تازه مي شود در موضوع ورود به ترسالي شک کرد. آنچه که مسلم است اين است که با يک يا دو بارش نمي توان گفت حتما وارد ترسالي شده ايم. در واقع بارندگي پديده اي تصادفي است يعني الان اگر شروع شده شما نمي توانيد بگوييد که همين طور ادامه خواهد داشت . عده اي فکر مي کنند چون ما بهار هم بارندگي داشتيم ان‌شاء الله امسال هم آغاز ترسالي است و ديگر مشکلي نداريم. من مي گويم ما هيچ حرفي را با قطعيت نمي توانيم بزنيم . هميشه اين طور بوده است که در پاييز و در ماه هاي آبان و آذر بارندگي داشته ايم و ماه هاي بعد دوباره خشکسالي داشته ايم بنابراين فعلا قضاوت زود است. »عليجاني با اشاره به اينکه ما از سال ۱۳۷۹ در خشکسالي بوده ايم بيان مي دارد که اين بارش ها نمي توانند اثر آن خشکسالي را از بين ببرند. چرا که در مقايسه با آن شدتِ خشکسالي که داشتيم اين بارش ها خيلي ناچيز هستند.
*مردم و کشاورزان را اميدوار نکنيم
اين استاد دانشگاه همچنين در مورد تبعات رواج دادن چنين ذهنيتي در بين مردم مي گويد: « چنانچه ما اين فکر را در بين مردم رايج کنيم، ممکن است خيلي از مردم مخصوصا کشاورزان با اين فکر که وارد ترسالي شده ايم بروند و يک کارهايي براي کشاورزي بکنند که بعدا اگر خدايي نکرده باز باران نيامد ضرر ببينند. اين است که ما فعلا اصلا فکرش را هم نمي کنيم که وارد ترسالي شده ايم.»