| نفیسه امامي|
بعد از توافق برجام بود که همه نگاه ها به سوي همکاري و مشارکت با کشورها و شرکت هاي اروپايي رفت، چراکه تصور مي شد برجام مي تواند حلقه ارتباط براي تبادلات تجاري ايران با اروپايي ها و قاره سبز باشد، در حالي‌که اين تصور خام نتوانست جامه عمل بپوشد.
تمرکز بر اروپايي ها باعث غافل ماندن از ظرفيت بالاي کشورهاي همسايه از جمله عراق و افغانستان شد در حالي‌که وجود جنگ و ناآرامي طي سال‌هاي گذشته باعث خرابي و ويراني در اين کشورها شده و ايران به عنوان کشوري با ثبات و عرضه کننده کالا و خدمات مي تواند استفاده بهينه اي از اين فرصت داشته باشد، اما غافل از اينکه بخش خصوصي و بازرگانان باسابقه نتوانسته اند از اين بازار بهره کافي را آن طور که شايسته اقتصاد کشور است، ببرند.
بازار آماده و منتظر کشورهاي همسايه از جمله افغانستان و عراق اکنون به دست شرکت هاي چيني، هندي و ترکيه اي افتاده و سهم ناچيزي از عطش بازارهاي اين دو کشور به ايران مي رسد.
مهدي نجات نيا رايزن پيشين سفارت ايران در عراق در گفت و گو با «رسالت» با اشاره به پتانسيل و ظرفيت بازار عراق براي تبادلات تجاري با ايران گفت: «ايران سال گذشته به ۱۴۰ کشور صادرات داشته که رقمي در حدود ۴۴ ميليارد دلار مي شود و از اين ميزان ۲۰ درصد و حدود ۹ ميليارد دلار سهم تجارت با کشور عراق شده است.»
وي افزود: «عراق بهترين بازار براي صادرات کالاي کشورمان است، زيرا مصرف کننده نهايي کالاهاي ما هستند و مانند ديگر کشورها محصولات ايراني را بعد از واردات با تغيير بسته بندي به کشورهاي ديگر صادر نمي کنند. عراق بيشترين تعداد گمرک ها و ساده ترين مرزها را با ايران داراست و ۱۴ گمرک مشترک و بازار مرزي رسمي با ايران دارد که با هيچ کشور ديگري اين تعداد مرز و بازارچه مرزي ندارد.
نجات نيا با بيان اينکه عراق بهترين فرصت اقتصادي و تجاري در دنيا محسوب مي شود، گفت: «اين کشور اکنون به ويرانه اي تبديل شده که داراي پول، اعتبار و البته دو هزار چاه نفتي پيش بيني شده است که در مرحله کشف و استخراج هستند. اين کشور بر اساس قرارداشتن در رتبه چهارمين منابع نفتي جهان، سراسر نياز به کالا و خدمات است و به طور رسمي و غيررسمي در سال تشنه واردات ۸۰ ميليارد دلار کالا و ۲۰۰ ميليارد دلار ساخت جاده و ساختمان، نيروگاه، سد و کارخانه است.»
رايزن پيشين سفارت ايران در عراق تصريح کرد: «اين فرصت بي نظير و بکر در همسايگي ما قرار دارد و ديگر کشورها از سلايق و چگونگي تبادلات تجاري با اين کشور اطلاع زيادي ندارند. عراق اطلاعات زيادي از نحوه مشارکت و همکاري اين کشور با ديگر کشورها منتشر نمي کند، زيرا با توجه به وجود جنگ هاي داخلي و خارجي در عراق که اکثريت حاکم کنوني را در اقليت قرار داده بود، هم اکنون تجربه جمع آوري و انتشار اطلاعات علمي از اوضاع دقيق اقتصادي آن کشور را نداشته و اين مهم باعث بي اطلاعي عرضه کنندگان جهاني از ساختارهاي اقتصادي و تجاري و چگونگي تعامل با آن کشور گشته است و عراق را به يک بازار بکر و بي رقيب براي توليدکنندگان و صادرکنندگان ايراني تبديل کرده است.»
وي به وجود ناامني در عراق اشاره کرد و افزود: «اگر کشورهاي ديگر درصدد فعاليت در بازار عراق باشند به دليل عدم وجود امنيت در اين کشور از حضور در آن منصرف مي شوند. علاوه بر اين اگر ديگر کشورها خواستار انجام فعاليت در عراق باشند، طبق پروتکل هاي امنيتي که ميان آن کشورها با عراق بسته شده، اجازه ورود اتباع خود را براي حضور در عراق نمي دهند و ويزايي صادر نمي کنند. بنابراين عراق بازار نيازمند به کالا و خدمات است، اما کشورهاي زيادي براي ارائه کالا و خدمات حضور ندارند.»
نجات نيا اضافه کرد: «ايران داراي اطلاعات زيادي از بازار اين کشور است، زيرا روزانه پنج هزار زائر ايراني به اين کشور وارد مي شوند و حدود هفت هزار عراقي هم به ايران سفر مي کنند. اين ورود و خروج مسافر نشان دهنده اطلاع از سليقه و نوع کالا و خدماتي است که اين کشور به آن نيازمند است. براي ايران نداشتن سهم ۵۰ درصدي از بازار عراق قابل توجيه نيست در حالي‌که بعد از سقوط رژيم بعثي، ايران در حدود ۵۰ درصد از بازار عراق را در اختيار داشت اما متاسفانه اين بازار از دست رفت و افراد بزرگ و تاجران باسابقه وارد اين بازار نشدند و تجارت به دست واسطه گران و پيله وران مرز قرار گرفت.»
استراتژيست بازار عراق با تاکيد بر اينکه بهترين فرصت نجات اقتصاد ايران در دوران تحريم، حضور در بازار عراق است، افزود: «در شرايط فعلي مي توانيم از طريق بازار عراق ارزآوري براي کشور داشته باشيم، زيرا آمريکا به دليل شرايط بحراني عراق، اجازه واردات از ايران را داده است و دولت بايد برنامه هاي استراتژيک در اين راستا داشته باشد.»
وي با پيش بيني آينده اي پررونق براي کشور عراق، گفت: «عراق با توجه به منابعي که در اختيار دارد در آينده به جايگاه کشورهاي قطر و امارات مي رسد و آن زمان ورود ما به آن کشور سخت مي شود. رئيس جمهور در سفر اخير خود به عراق اعلام کرده ميزان صادرات ايران به عراق را از ۱۰ ميليارد دلار به ۲۰ ميليارد دلار مي رساند اما هيچ برنامه ريزي و اقدام تازه اي در اين راستا صورت نگرفته است، در حالي‌که اگر ما داراي برنامه استراتژيک در عراق بوديم مي توانستيم از صادرات کالا به اين کشور، درآمدي معادل صادرات نفت داشته باشيم.»
نجات نيا به مزيت اشتغالزايي که کشور عراق براي نيروهاي کار ايراني دارد، اشاره کرد و گفت: «سال گذشته حدود ۲۰ هزار ايراني با حقوق بالاي ۸۰۰ دلار در عراق مشغول به کار بودند ولي دولت از وجود چنين فرصتي بي خبر بود و متاسفانه ويزاي ۶ ماهه که تنها شرط براي کار در اين کشور محسوب مي‌شد، توسط سفارت عراق در ايران ديگر صادر نشد و پيگيري ها براي صدور ويزا تاکنون به نتيجه اي نرسيده است.
*بازار از دست رفته افغانستان
افغانستان نيز از ديگر کشورهاي همسايه ايران محسوب مي شود که سالها از سايه جنگ در اين کشور چيزي جز ويراني و نابساماني نديده است. جنگ داخلي باعث عدم پيشرفت اين کشور در صنايع و از بين رفتن زيرساخت ها در آنجا شده و اين کشور را به يکي از عقب مانده ترين و ناامن ترين کشورها و بازار پرسودي براي عرضه کنندگان کالا و خدمات تبديل کرده است. فداحسين مالکي سفير اسبق ايران در افغانستان در گفت و گو با «رسالت» با بيان اينکه ايران بازار کشورهاي همسايه را از دست داده است، گفت: «ما نتوانسته ايم جايگاه مهم تجاري و اقتصادي ايران را با توجه به دارا بودن مرزهاي دريايي و زميني با همسايگان حفظ کنيم. اين مسئله علاوه بر وجود بحران و جنگ در کشورهاي عراق و افغانستان به دليل عدم ايجاد ارتباط زياد بعد از توافق برجام با کشورهاي همسايه بوده که باعث از دست رفتن بازار اين کشورها شده است.»
مالکي با اشاره به ارتباط بيشتر دولتمردان ايران با افغانستان در گذشته، گفت: «در سال‌هاي اخير در طول سال يک يا چند بار روساي جمهور ايران و افغانستان ملاقات هاي دو يا چند جانبه داشته اند و وزراي خارجه به دلايل مختلف با يکديگر ديدار مي کردند، اما در اين چند سال گذشته ارتباط ميان اين دو کشور کاهش پيدا کرده و هند و چين جاي ايران را در بازار افغانستان گرفته و حضور پررنگي دارند.»
اين ديپلمات ارشد اضافه کرد: «ما با افغانستان به غير از مباحث اقتصادي و تجاري، مرزهاي مشترک طولاني داريم. ضمن اينکه در سال ۱۳۸۹ در اجلاسي بين المللي، چابهار را به عنوان معبر تجاري اقتصادي مطرح کرديم، اما در اين راستا نياز به ايجاد زيرساخت هاي مختلف وجود دارد و هنوز بسترسازي در اين منطقه در هاله اي از ابهام باقي مانده و به همين علت حضور سرمايه گذاران خارجي به خصوص کشورهاي همسايه در چابهار پايين است.»
مالکي با انتقاد از اينکه محصولات کشور کمتر در کشورهاي همسايه مورد استفاده قرار مي گيرد، گفت: «در گذشته ۳۸ درصد از بازار داروي افغانستان در دست ايران بود، اما اکنون به حدود پنج درصد رسيده است. دولت بايد بسترسازي کند و کميسيون هاي تجاري با کشورهاي همسايه ايجاد کند و بخش خصوصي را فعال نمايد. بعضي از کارخانجات ما در داخل تعطيل هستند، اما به کمک دولت مي توانند در کشورهاي همسايه محصولات خود را به فروش برسانند.»
وي با بيان اينکه ايران بعد از برجام به دنبال جلب نظر و همکاري با کشورهاي اروپايي بود، گفت:
«دستگاه هاي دولتي براي حضور در کشورهاي اروپايي از يکديگر سبقت مي گيرند، اما کدام يک ازهيئت هاي اقتصادي فرانسوي يا آلماني که به ايران آمده اند، ماندگار شدند و يا چه سرمايه گذاري کلاني انجام دادند، در حالي‌که سرمايه گذاري هاي بزرگي توسط شرکت هاي همسايه صورت گرفته است.»
سفير اسبق ايران در افغانستان در ادامه گفت: «با توجه به موقعيت مناسب کشور بايد ظرفيت هاي بالاي بازار کشورهاي همسايه را در دست بگيريم. اکنون کشورهاي چين، هند و ترکيه بازار افغانستان را در دست گرفته اند در حالي‌که ما از طريق مرز خراسان و سيستان و بلوچستان مي توانيم محصولات مختلفي با ظرفيت بالا صادرات کنيم. در مرز ميلک که مهم ترين منطقه مرزي چابهار و افغانستان است، روزانه در حدود ۳۰۰ يا ۴۰۰ کاميون تردد مي کند که رقم پاييني را تشکيل مي دهد، اما بيش از هزار کاميون براي تردد پيش بيني شده است.»
مالکي در پايان سخنانش گفت: «در حال حاضر رودخانه هيرمند خشکسالي مرگباري را به خود ديده و درياچه هامون به برهوت تبديل شده است در صورتي‌که با وجود ديپلماسي قوي چنين معضلي به وجود نمي آمد. اگر کشورهاي همسايه داراي روابط قوي با يکديگر باشند، مي توانند بر موضوعات مشترک تمرکز کنند و موفق گردند.»
عراق و افغانستان طي سال‌هاي بحراني که پشت سر گذاشته اند، بسياري از زيرساخت هاي خود را از دست داده اند و شايد در فراهم آوردن ابتدايي ترين نيازهاي خود به ديگر کشورها وابسته هستند و اين نکته سنجي و موقعيت سنجي تصميم گيران و بازرگانان ايراني را مي طلبد تا در بازار رقابت با کشورها و شرکت هاي ديگر، گوي سبقت را از آنها بربايند.