|حسن شجاعي|
پنجمين کنگره علوم انساني اسلامي صبح ديروز در سالن خورشيد همايش‌هاي سازمان صداوسيما با حضور حجت الاسلام سيدابراهيم رئيسي رئيس قوه قضائيه، سورنا ستاري معاون علمي و فناوري رئيس‌جمهور،حجت الاسلام و المسلمين رضا غلامي رئيس شوراي سياستگذاري مجمع عالي علوم انساني اسلامي، سيدسعيدرضا عاملي دبير شوراي عالي انقلاب فرهنگي، غلامعلي حداد عادل رئيس شوراي تحول و ارتقاء علوم انساني و ديگر اساتيد حوزه و دانشگاه مرتبط با علوم انساني اسلامي برگزار شد. در ابتداي اين مراسم حجت الاسلام سيدابراهيم رئيسيبا اشاره به اينکه بيانيه گام دوم رهبري، جامع ترين نسخه انقلاب به شمار مي رود خاطرنشان کرد: يکي از محوري ترينبخش هاي اين بيانيه توجه به علم و فناوري و در نهايت عدالت است و تحولي که بايد در جامعه صورت گيرد در اين بيانيه به درستي تبيين شده است.
وي با اشاره به نقش علوم انساني اسلامي در تعالي اجتماع بشري گفت: حضور در اين کنگره براي ارائه بحث نظري علوم انساني نيست؛ بلکه در راستاي مأموريت‌هايي است که بر عهده دستگاه قضائي گذاشته شده و کمک خواستن از نظريه‌پردازان است تا در حوزه کاربردي، موجب کاهش ناهنجاري‌هاي اجتماعي اقتصادي و فرهنگي در جامعه باشد.
رئيس قوه قضائيه با طرح اين سؤال که چگونه از علم ابزاري براي معنويت نسل جوان و انسان‌ساز بسازيم، ادامه داد: اينکه علم بايد در دست چه کساني باشد، دست استثمارگران و ظالمان باشد يا دست افراد عالم، دانشمند و مزين به تزکيه نفس هستند، نظام اسلامي بايد مبتني بر فقه، اخلاق فاضله و… باشد. بنابراين در جامعه اسلامي فقه بايد حکومت کند و تمام زواياي جامعه ما بر اساس دين و آموزه‌هاي دين باشد.
حجت الاسلام رئيسي با اشاره به اينکه نرم افزارها و سخت‌افزارهاي علمي نظام اسلامي بايد مبتني بر نرم‌افزار و سخت‌افزار علوم انساني اسلامي و مبتني بر دين و آموزه‌هاي دين باشد افزود: در زمينه علوم انساني اسلامي پژوهشگران حوزه و دانشگاه بايد با آزادانديشي، روحيه نقد و نقادي داشتن موجبات نشاط علمي را فراهم کنند. البته بين تخريب و نقد عالمانه بايد تفاوت گذاشت. زيرا نقد عالمانه موجب رشد و ارتقاي کشور مي‌شود.
وي افزود: انديشکده‌هاي ما بايد مبتني بر انديشه اسلامي، فقه اسلامي و علوم انساني اسلامي باشد و حمايت جدي از تضارب آرا و مباحث علمي از سوي دستگاه‌هاي حکومتي انجام شود. پس ضروري است ارتباط جدي بين نظام برنامه‌ريزي و علوم انساني اسلامي از سوي ارتباط حوزه و دانشگاه وجود داشته باشد.
* نيل به تمدن اسلامي غايت انقلاب اسلامي محسوب مي‌شود
در اين نشست غلامعلي حدادعادل رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسي نيز با اشاره به اينکه تحول در علوم انساني اسلامي فرصت تمدن‌سازي را فراهم مي‌کند، بيان داشت: نيل به تمدن اسلامي غايت انقلاب اسلامي محسوب مي‌شود که بدون تحول در علوم انساني ممکن نيست.
وي با بيان اينکه تحول در علوم انساني اسلامي فرآيندي طولاني است اما بايد مستمر باشد، افزود: از آغاز انقلاب و شروع انقلاب فرهنگي امام راحل (ره) و پس از آن رهبر معظم انقلاب بر مسئله تحول علوم انساني تأکيد دارند که اين حساسيت رهبران انقلاب نسبت به علوم انساني رايج در دانشگاه‌ها را نشان مي‌دهد.
حدادعادل با اشاره به اينکه ۱۶ رشته علوم انساني در اين شورا مورد بازبيني قرار گرفته است، تصريح کرد: علوم سياسي، حقوق، روانشناسي، علوم تربيتي، تاريخ، اقتصاد، ارتباطات، فلسفه، فلسفه دين، علوم اجتماعي، هنر و … از جمله اين رشته ها است. ضمن اينکه در اين شورا تصميم گرفته شد ۴ موضوع را ۴ موضع؛ اسلامي‌شدن، بومي‌سازي، کارآمدسازي و روزآمدسازي بررسي کند.
وي ادامه داد: ما نمي‌توانستيم صبر کنيم تا تحولات بنيادين در هر رشته رخ دهد. بنابراين سعي کرديم از موجودي دانشگاه و حوزه براي اسلامي شدن علوم انساني در گام اول استفاده کنيم. در اين راستا ارتباطي سامان‌يافته با حوزه داشتيم و شوراي تحول دفتري در قم براي ارتباط با حوزه دارد. همچنين حدود ۹۰ برنامه درسي را در شورا مصوب کرده‌ايم.
* انسان امروز گرفتار يک خواب ناآرام شده است
حجت‌الاسلام سيدسعيدرضا عاملي دبير شوراي عالي انقلاب فرهنگي با بيان اينکه بر اساس نظر برخي کارشناسان محصول علم جديد منجر به آرامش بشر نشده است، بيان داشت: پيامدهاي علم جديد در عرصه علم و نظام‌هاي حکمراني شرايط خوبي را ايجاد نکرده است. در واقع انسان امروز گرفتار يک خواب ناآرام شده است.
وي افزود: دليل اين ناآرامي اين است که نمي‌تواند خودش را دريافت کند. حال سؤال اين است که در چنين شرايطي چگونه مي‌شود از علوم انساني اسلامي صحبت کرد. در دو ساحت قابل تبيين است؛ يکي ساحت هستي‌شناسي و ديگر اينکه چه مسيري را براي زندگي کردن اين ساحت پيش رو داريم.
حجت‌الاسلام عاملي ابراز داشت: علوم تجربي در بنيان خودش ابطال‌پذيري را به عنوان اصل قرار داده است و از آن زمان که به علم آزمون‌شده دست مي‌يابد، ابطال‌پذيري گرفتاري‌اي را براي اين علوم ايجاد کرده است.
*بسياري از پژوهش‌ها سنخيتي با واقعيت و نياز جامعه ندارد
در ادامه اين مراسم سورنا ستاري معاون علمي و فناوري رئيس‌جمهور نيز طي سخناني گفت: من سر رشته‌اي در علوم انساني ندارم، اما در معاونت علمي فناوري رياست جمهوري سعي‌ مي‌کنيم روي مشکلات اين علوم هم تمرکز کنيم.
ستاري با تأکيد بر اينکه بسياري از پژوهش‌ها سنخيتي با واقعيت و نياز جامعه ندارد، بيان داشت: اگر درباره تجاري‌سازي علوم انساني حرف مي‌زنم، در واقع درباره محتوا صحبت مي‌کنم. بايد بتوانيم چيزهايي را که مي‌نويسيم در جامعه پياده‌سازي کنيم.
معاون علمي و فناوري رئيس‌جمهوري در ادامه با تعريف تجاري‌سازي گفت: بحث تجاري‌سازي يعني اينکه مردم و به ويژه فرزندان ما بتوانند از محصولات استفاده کنند. ما شتاب‌دهنده‌هايي ايجاد کرديم تا شرکت‌ها خلق شوند. در عين حال جوانان خوشفکر هم وارد اين حوزه شده‌اند. بايد ديدگاهمان را تغيير داده و علوم انساني را در جامعه گسترش دهيم.
* در سال‌هاي گذشته، فلسفه علم ديني با رشد خوبي روبه‌رو بوده است
در ابتداي اين نشست حجت‌الاسلام رضا غلامي رئيس شوراي سياستگذاري مجمع عالي علوم انساني اسلامي بيان داشت: برخلاف ديدگاهي که فرا رسيدن دوران دين و شکل‌گيري جامعه ديني به معناي دقيق کلمه را شرط لازم براي تولد علوم انساني اسلامي بيان مي‌کند، علوم انساني اسلامي نقش غيرقابل انکاري چه در ظهور عصر دين و چه در عينيت يافتن مراتب عالي جامعه اسلامي بر عهده دارد.
وي افزود: تقرب جوامع انساني به فضائل و کرامت اجتماعي، جز با خودآگاهي، بسط و تعميق دانش انساني و اجتماعي، فهم مسير صحيح و سپس شناخت مسائل و حل موفق آن‌ها ميسر نيست و طبيعي است که اين شرايط با علومي که معارض با جهان بيني رايج است حاصل نمي‌شود.
حجت‌الاسلام غلامي بيان داشت: واقعيت اين است که شکاف ميان باورها و واقعيت‌هاي عيني، لزوماً به منزله نبود گرايش به ظهور علم ديني نيست، بلکه خود مؤيد نياز به علم ديني براي کم کردن اين شکاف محسوب مي‌شود. از سوي ديگر، جامعه ديني يک پديده مطلق نيست، بلکه بايد آن را واقعيتي پيچيده و ذو مراتب دانست که البته ظاهربيني‌هاي رايج قادر به ارائه ارزيابي درستي از آن نيست.
وي با اشاره به اينکه علوم انساني اسلامي نه تنها زيستگاه خود را مراتبي از جامعه ديني قلمداد مي‌کند، بلکه مقصد خود را در جهت کاهش فاصله وضع موجود با وضع مطلوب تعريف کرده است، ادامه داد: در سال‌هاي گذشته، فلسفه علم ديني با رشد خوبي روبه‌رو بوده و تاکنون به پرسش‌هاي فراواني در باب ماهيت و نسبت و مناسبات علوم انساني اسلامي پاسخ داده است. رئيس شوراي سياستگذاري مجمع عالي علوم انساني اسلامي تصريح کرد: ميان بنيادهاي علوم انساني اسلامي با نسبيت‌گرايي هيچ نوع سازگاري به چشم نمي‌خورد و بر خلاف علوم انساني سکولار، علوم انساني اسلامي به مدد فلسفه اسلامي از لايه مرکزي هسته خود در برابر انواع لرزه‌ها صيانت مي‌کند.
* وقوع انقلاب علمي در علوم انساني اسلامي منتفي نيست
وي گفت: در واقع، وقوع انقلاب علمي در علوم انساني اسلامي منتفي نيست. اما شرط آن، دگرگوني در آن معرفتي است که صيانت از بنيادهاي علوم انسانيِ اسلامي را عهده‌دار شده است. با اين حال، طبيعي است که نه اقتضاي لايه‌هاي پيراموني اين هسته، قطعيت است و نه امکان قطعيت در آن لايه‌ها که در نقاطي با علم متعارف کاملاً گره مي‌خورند وجود دارد.
حجت‌الاسلام غلامي ابراز داشت: در چنين شرايطي تئوريزه‌سازي انعطاف‌پذيري در طبقات روئين علوم انساني اسلامي و تبيين چگونگي تحجرزدايي از اين علوم ضروري است. در علوم انساني اسلامي نمي‌توان از تاريخ و آگاهي‌هاي عميق تاريخي به راحتي گذشت، اما مهم، اتصال صحيح تاريخ به مباني و روش شناسي علوم انساني اسلامي است. به نظر مي‌رسد بسط و گسترش فلسفه تاريخ به مثابه دانش فهم سنت‌ها و قوانين تاريخي مقدمه لازم براي دستيابي به پاسخ است و لذا جا دارد از منظر انديشمندان علوم انساني اسلامي دور نماند.
*علوم انساني اسلامي مولود آزادانديشي است
وي افزود: علوم انساني اسلامي مولود آزادانديشي است و اقتضاي آزادانديشي استقبال از گفت‌وگوهاي انتقادي نه فقط به نيت محکوم‌سازي رقيب بلکه با هدف ارتقاء درک اجتماعي و يا شناسايي نقاط قوت ساير افکار است. البته در اين ميان، روشن است که سياست‌زدگي و از سوي ديگر، ژورناليسم شبه علمي و آنارشسيم، يعني تبديل علوم انساني به برداشت‌هاي شخصي و بي‌قاعده، که امروز به اسم علوم انساني در ميان برخي رواج يافته است، نه تنها ميدان گفت‌وگوهاي انتقادي را مي‌بندد، بلکه گفت‌وگوهاي علمي را به کشمکش‌هاي بي‌حاصل منجر مي‌کند. رئيس شوراي سياستگذاري مجمع عالي علوم انساني اسلامي اظهار داشت: امروز مهم‌ترين نياز علوم انساني اسلامي گسترش نوآوري به ويژه در عرصه‌هاي کاربردي محسوب مي‌شود. هر چند علوم انساني اسلامي در برخي شاخه‌هاي آن به سرعت در حال رشد و تکامل است. اما در نقطه مقابل، در برخي رشته‌ها کمبود نوآوري، تحرک و پويايي لازم را از بين برده است. البته نبايد از نظر دور داشت که کمبود نوآوري‌هاي علمي در عرصه علوم انساني بيش از هر چيز به ناچيز بودن سرمايه‌گذاري‌هاي هوشمندانه نظام علمي کشور در علوم انساني بر مي‌گردد.
*پذيرش ۱۶۴ مقاله در پنجمين کنگره علوم انساني اسلامي
وي ادامه داد: اما نبايد نقش فراهم نبودن بسترهاي فرهنگي نوآوري و مهم‌تر از همه، کم‌توجهي به جوان‌گرايي و حضور نخبگان جوان و پرانگيزه در گلوگاه‌هاي علمي که گاه به اسم صيانت از مراتب دانشگاهي و حوزوي به جامعه علمي تحميل شده است، را ناديده گرفت. شکل‌گيري پژوهش‌هاي بزرگ گروهي مرکب از نخبگان جوان و اساتيد زبده رشته‌هاي مختلف در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌هاي متعدد، يکي از راه‌هاي مؤثرتر براي دستيابي به نوآوري يا مقدمات نوآوري قلمداد مي‌شود.
حجت‌الاسلام غلامي خاطرنشان کرد: کنگره علوم انساني اسلامي هيچ‌گاه خود را در سطح يک همايش علمي صرف محدود نکرده و براي خود در توليد علم سهم مهمي قائل بوده است، لکن طبيعي است که يکي از مزاياي مهم کنگره‌هاي علمي، ارائه ويتريني از دستاوردهاي تحقيقي طي يک بازه زماني مشخص است. در پنجمين کنگره از ۴۱۲ چکيده مقاله تأييد شده و همچنين ۳۶۳ مقاله واصله، ۱۶۴ مقاله در داوري‌هاي نهايي پذيرفته شده که از فردا تا پايان هفته، نزديک به ۶۰ مقاله در يازده کميسيون تخصصي کنگره مورد بررسي قرار خواهد گرفت.
وي گفت: تفاوت پنجمين کنگره با کنگره‌هاي قبلي يکي در اصالت دادن به کميسيون‌هاي تخصصي و برپايي کميسيون‌ها در زماني مناسب در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌هاي مختلف و از همه مهم‌تر، عنايت بيشتر به نيازهاي روز کشور است. در اين دوره، کميسيون‌هاي تخصصي علاوه بر ارائه مقالات منتخب، دو بخش جديد را به برنامه‌هاي خود اضافه کرده‌اند. بخش اول، نقد يک نظريه يا اثر علمي مهم و اثرگذار و بخش دوم، بحث آزاد ميان اساتيد است.
حجت الاسلام غلامي در حاشيه اين همايش در گفت و گو با خبرنگار«رسالت» درخصوص مباحثي که در نشست امروز برگزار شد و دستاوردهاي آن گفت: جلسه امروز مراسم افتتاحيه کنگره بود و هدف از برگزاري آن بيان اهميت و جايگاه اين حوزه در جامعه تلقي مي شد که با حضور رئيس محترم قوه قضائيه به شکل بسيار خوبي مطرح و تبيين شد و ساير دوستاني هم که موضوعات جديد و تازه اي را مطرح نمودند فرصت مناسبي را براي توجه بيشتر به اين حوزه فراهم کردند. از امروز هم کميسيون هاي تخصصي کار خود را آغاز خواهند کرد و تا روز پنج‌شنبه که مراسم اختتاميه برگزار مي شود جمع‌بندي اين نشست ها را خواهيم داشت.
رئيس شوراي سياستگذاري مجمع عالي علوم انساني اسلامي ادامه داد: در هر کنگره اي که برگزار مي شود کل مقالات رسيده را به تيم تحقيقاتي مجربي تحويل داده تا تحليل محتوا شده و ميزان مشارکت اساتيد و پژوهشگران دانشگاه هاي مختلف در کنگره ارزيابي شود و در پايان کنگره نتايج آن را منتشر مي کنيم تا اثرات آن ديده شود.
وي ضمن بيان اين نکته که ازسوي شوراي سياستگذاري مجمع عالي علوم انساني اسلامي اين آمادگي وجود دارد تا داشته هاي به دست آمده از پژوهش هاي صورت گرفته در کميته هاي مختلف جهت استفاده در دستگاه هاي اجرايي ارائه شود گفت: متأسفانه رغبتي از سوي دستگاه هاي اجرايي براي استفاده از اين نظريات وجود ندارد و آنها همچنان از تجارب گذشته خود استفاده مي کنند و خطرپذيري در زمينه بهره مندي از دستاوردهاي حوزه علوم انساني اسلامي را نمي پذيرند.
وي در پاسخ به سؤال خبرنگار «رسالت» مبني بر اينکه امروز بزرگ ترين دغدغه مردم مشکلات اقتصادي و معيشتي است و اين شورا براي رفع آن چه راهکار و پيشنهادي دارد تأکيد کرد: يکي از فعال ترين کميسيون هاي ما کميسيون اقتصادي است که امسال مقالات متعددي نيز در آن ارائه شده است. تاکيد ما در اين کميسيون اين است که به نيازهاي روز عنايت بيشتري شده و مباحث نظري به عنوان پايه مباحث کاربردي مورد توجه قرار گيرد. امسال نيز مسائل جديد و مبتلابه اقتصاد کشور را را ارائه کرده ايم و اميدواريم نتايج خوبي از آن حاصل شود. ضمن اينکه پيرو بيانات مقام معظم رهبري در ديدار اساتيد دانشگاه ها در ماه رمضان گذشته که موضوعاتي را مطرح فرمودند و مطالبه داشتند که اساتيد به آن بپردازند آنها را هم به کميسيون اقتصادي ارجاع داديم. به عقيده من بايد ميدان عملي شدن نظريه هاي اقتصاد اسلامي باز باشد اما متاسفانه اين ميدان باز نيست و خيلي استقبال از سوي دستگاه ها نمي شود و علاقه ندارند نظرات اسلامي جايگزين نظريات غربي شود، هرچند در برخي مواقع تابلو و ظاهر نظريات غربي را تغيير داده اند، اما باطن آن در حوزه اقتصاد و بانک داري غربي وجود دارد و اجازه مطرح و نقد شدن آن را نمي دهند تا نقاط قوت و ضعف آن مشخص شود. انتظار داريم دستگاه ها در اين زمينه اجازه مطرح شدن و ورود به نظريات اسلامي را بدهند. با اين‌حال حوزه اقتصادي و موضوعات روز در دستور کار کميته هاي مختلف شورا قرار دارد و در زمينه مسائل اقتصادي نيز با جديت و پشتکار دوستان موضوعات روز بررسي و راهکارهاي مربوطه را ارائه مي دهند، اما همانطور که عرض کردم از سوي دستگاه هاي اجرايي تمايلي براي بهره مندي از اين نظريات وجود ندارد و همچنان همان شيوه هاي گذشته مورد استفاده قرار مي گيرد.