اكرم عيسي خاني
تکنولوژي جزء لاينفک زندگي امروزي است،تکنولوژي امروزه در قالب هاي گوناگون همچون تلفن همراه، اينترنت و تبلت وغيره وارد زندگي و جامعه ما شده و آن را متحول کرده است، اما نحوه مواجهه ما با اين تکنولوژي چگونه بايد باشد؟ بالاخص والدين در رويارويي کودکان و نوجوانان با آن چگونه بايد برخورد کنند.
براي بررسي اين موضوع ابتدا بايد به دنبال اين باشيم که استفاده از ابزار هايي همچون تلفن همراه تبلت و دستگاه‌هاي الکترونيکي اصولا چه مزايا و معايبي دارند براي روشن شدن اين موضوع به فرايند رشد مغزي در کودک مي‌پردازيم.
کودکان براي رشد مهارت‌ها و قابليت هاي خود نياز به محرک هاي بيروني دارند، به‌خصوص در سه سال ابتدايي زندگي که دوره حياتي ناميده مي‌شود. در اين سه سال نورون‌ها با يکديگر ارتباط بر قرار مي‌کنند و در نتيجه کودک قادر خواهد بود به مهارت هاي اصلي خود برسد. محرک‌هاي بيروني مي‌توانند روند اين مهارت‌آموزي را تعيين مي‌کند. مثلا وقتي که والدين براي کودک کتاب داستان مي‌خوانند کودک با تمرکز گوش مي‌دهد و از قوه تخيل خود کمک مي‌گيرند و براي داستان تصويري تجسم مي‌کند در نتيجه سيستم شناسايي مغز کودک در جهت رشد پيش مي‌رود و خلاقيت کودک تقويت مي‌شود، اما اگر به جاي گوش دادن به داستان به تماشاي ويدئو آن بپردازد به دليل اين که تمرکز کافي را ندارد و در نتيجه تصويرسازي ويدئو و بازي رنگ‌ها و شکل‌ها به تخيل نياز پيدا نكرده و سيستم شناسايي مغز او رشد کافي نمي‌کند.
از سوي ديگر کودک از طريق بازي کردن، جامعه‌پذير مي‌شود و مهارت هاي اجتمايي را فرا مي‌گيرد، ولي کودکي که با تلفن همراه يا تبلت بازي مي‌کند به دليل عدم ارتباط با افراد پيرامون فرآيند رشد مغزي که مسئول ارتباط اجتماعي است کندتر شده در نتيجه در دوران جامعه پذيري با افت‌و‌خيز‌هايي روبه‌رو مي‌شود. اين امر موجب مي‌شود شخصيت اجتماعي او ديرتر شکل گيرد. به اين ترتيب وسايل الکترونيکي بر نحوه شکل گيري مغز کودکان تاثير گذاشته و آن را تغيير مي‌دهد.
دکتر ليلا فاطمي روانشناس تربيتي و مدرس دانشگاه علامه طباطبايي تهران و مدير مهد کودک در گفت‌و‌گو با رسالت به تحليل اين موضوع مي‌پردازد.
او بر اين باور است که با وجودي که ما در عصر تکنولوژي به سر مي‌بريم حذف ابزارهاي الکترونيکي ميسر نيست و استفاده از آنها الزامي است و ما بايد همسو با اين تکنولوژي پيش رويم.
فاطمي مي افزايد: فاصله گرفتن از تکنولوژي باعث عقب‌افتادگي جامعه مي‌شود بنابراين با کاربرد صحيح اين ابزار و در جهت درست مي‌توان بهترين استفاده را از آن برد.
وي معتقد است که در سطح جهاني از اين وسيله در جهت بسط علم و دانش استفاده مي‌شود و اصولا تکنولوژي همين مفهوم را دارد يعني استفاده ابزاري از علم، ولي متاسفانه در جامعه ما وسايل الکترونيکي تبديل به وسيله‌اي تجملي شده است و افراد دچار پديده نابه‌هنجار چشم و هم‌چشمي شده‌اند و فارغ از استفاده صحيح، آن را به يک خطر تبديل کرده‌اند در صورتي که به راحتي مي‌توان در مسير آموزش و تربيت در گروه هاي سني مختلف از آن بهره جست. گروه‌هايي که از اين وسيله استفاده مي‌کنند به چند دسته تقسيم مي‌شوند. کودکان، نوجوانان، جوانان و بزرگسالان که کودکان و نوجوانان پرخطرترين گروه سني در ارتباط با اين تکنولوژي هستند.
هيچ نگاه مطلقي به دستاوردهاي بشر نمي‌توان داشت بلکه اين نگاه نسبي است دستاورد انسان هم پيامد مثبت و هم منفي در پي دارد. پدر و مادر آگاه از اين وسيله در جهت هدف آموزشي و تربيتي و تقويت مهارت‌هاي فرزند خويش استفاده مي کند، نه افراط دارند و نه تفريط. بدون هيچ کنترلي کودک خود را در اين فضا رها نمي‌کنند بلکه به شکلي کنترل شده و آگاهانه از آن بهره مي‌برند.
فاطمي خاطرنشان مي كند: مادري که براي رهايي از سر و صداي فرزندش تلفن همراه يا تبلت در اختيار او قرار مي‌دهد بايد بداند که مادري کاري ۲۴ ساعته است و او خود مسئوليت مادري را انتخاب کرده است بايد با کودک بازي کند و سر و کله بزند، وقت صرف کند تا کودکي خلاق و توانا داشته باشد. نمي‌تواند به خاطر سخت بودن و براي آسودگي راه‌هاي ميانبر مخرب را جايگزين راه اصلي کند. نمي‌توان منکر مضرات اين وسيله بود ولي مزايايي هم دارد. مثلا کودک ناآرامي که زمان خواب با يک برنامه ساده لالايي به خواب مي‌رود و يا براي آموزش صحيح غذا خوردن از يک انيميشن داستاني استفاده کرد به طور مثال مي‌توان به نرم‌افزار آموزش زبان اشاره کرد که به وفور در بازار وجود دارد هرچند نرم‌افزار جايگزين کلاس و معلم نمي شود، ولي ممکن است براي گروهي از کودکان مناسب باشد چراکه والدين زمان کافي براي اياب و ذهاب ندارند و به دليل مشغله زياد به راحتي در منزل از آن استفاده مي‌کنند و با صرفه‌جويي در وقت، هزينه يادگيري آسانتري را انتخاب مي‌کنند، ولي بايد به اين نکته هم توجه داشت که نرم‌افزارها و بازي‌ها کارشناسي شده باشد نياز امروز جامعه ما اين ظرفيت را دارد که نرم‌افزار آموزشي و بازي‌هاي مناسب ساخته شود.
وي به نفوذ و تاثير گذاري بالاي اين ابزار ارتباطي نيز اشاره
مي كند و مي افزايد: رفته رفته توليد اين ابزارها به صنعت تبديل شده است و با تهيه نرم‌افزار و بازي مناسب و كارشناسي شده بومي، مي‌توان الگوسازي مناسب و ارزش گذاري اخلاقي و اسلامي انجام داد و به جاي ترويج خشونت و بي‌بندوباري اخلاقي پيام‌هاي تربيتي فرهنگي اخلاقي و مذهبي را منتقل کرد. اگر در ساخت نرم‌افزار‌هاي آموزشي و بازي هاي کامپيوتري علاوه برسازندگان و مهندسين از کارشناسان حوزه آموزش و تربيت بهره ببريم نتايج بهتر و مفيدتري حاصل مي شود که علاوه بر جاذبه و جنبه تجاري و سرگرمي بازي محتواي آموزشي و تربيتي را مي‌توان منتقل کرد.
به اعتقاد وي، بازي هاي کامپيوتري به دليل هيجان بالا احساسات را بيشتر تحت تاثير قرار مي دهد که موجب ترشح هورمون استرس يا کورتيزول مي شود همچنين به واسطه لذت و رضايت دروني هورمون دوپامين ترشح مي‌شود که تغيير سطح اين هورمون در مغز با اعتياد در ارتباط است. بنابراين روانشناسان تو‌صيه مي کنند که والدين اين وسايل را به صورت محدود با زمانبندي مشخص در اختيار کودک قرار دهند و به عنوان پاداش کار کودک در نظر بگيرند.
اين كارشناس مسائل تربيتي اعتقاد دارد: وسايل بازي الكترونيكي نبايد به صورت تمام‌وقت و آزادانه در اختياركودكان باشد. حتما بايد بازي با رده سني کودک مناسب باشد در غير اين صورت قطعا در معرض آسيب‌هاي جدي قرار مي‌گيرد و اگر خانواده بر استفاده صحيح و به اندازه نظارت داشته باشند نه تنها آسيبي براي کودک ايجاد نمي‌کند بلکه مي‌تواند نقش فوق‌العاده در پيشرفت ذهني کودک ايفا مي‌کند و او را توانمندتر و آماده‌تر وارد جامعه مي‌كند.
محمد اميري، روانشناس خانواده نيز در گفت‌وگو با رسالت مي‌گويد: يكي از مظاهر تكنولوژي كه اين روزها بسياري از كودكان و نوجوانان به‌ وفور از آن استفاده مي‌كنند، بازي‌هاي مجازي است كه با توجه به جاذبه بالا، كاربر را محسور خود مي‌كند.
وي معتقد است، اختصاص ساعت زياد براي اين نوع بازي‌ها، آسيب‌هاي جسماني مانند فشارهاي عصبي، سردرد، چشم‌درد، كمردرد، دردهاي مفصلي مچ و انگشتان دست، نزديك‌بيني چشم و آسيب‌هاي روحي همچون گوشه‌گيري، سرخوردگي و انزوا را در پي دارد و باعث افزايش خشونت و پرخاشگري مي‌شود، ضمن اينكه احتمال اعتياد به اين نوع بازي‌ها وجود دارد. در عين حال نبايد فراموش كنيم كه يكي از اهداف ارائه تكنولوژي، ارتقاي فكري و ذهني جامعه هدف است و بازي‌هاي مجازي باعث تقويت مهارت‌هاي حركتي و هماهنگي چشم و دست كاربر مي‌شود. تقويت قدرت هدف‌گيري، بالا بردن توانايي يادآوري اطلاعات بصري را به دنبال دارد و موجب ارتقاي مهارت‌هاي جديد مي‌شود. از طرفي بيشتر اين بازي‌ها نيازمند تصميم‌گيري و واكنش سريع كاربر است كه باعث افزايش سرعت تصميم‌گيري و پردازش و پاسخگويي مغز مي‌شود و شيوه حل مسئله را آموزش مي‌دهد.
وي معتقد است كه تا قبل از سه‌سالگي كودك نيازي به وسايل الكترونيكي ندارد. كودك در اين دوره بايد با پازل و عروسك و اسباب‌بازي‌هايش سرگرم شود و به كشف آنها بپردازد و خلاقيتش را پرورش دهد با بازي‌هاي ساده كودكانه قدرت ذهني و توانايي جسمي كودكان بالا مي‌رود. آنها براي مهارت‌هاي ذهني به مشاهده و شنيدن و لمس كردن دنياي پيرامون نياز دارند. بعد از سه سالگي مي‌تواند با تبلت بازي كند، اما با نظارت والدين به عنوان پاداش كار خوب، به شرط آن كه تنها نيم‌ساعت در روز به سراغش برود، اين محدوديت‌ها را پدر و مادر وضع مي‌كنند و بايد پايبند باشند و در راستاي اهداف آموزشي و تقويت مهارت كودك از آن استفاده كنند.
اميري تاكيد مي كند: البته فرزند شما در هفت‌سالگي مي‌تواند بيش از يك ساعت ولي كمتر از دو ساعت با اين وسيله جذاب وقت بگذراند. تا قبل از دبيرستان فرزند شما نيازي به باز كردن اينترنت ندارد. در زمان فعاليت بايد كنارش باشيد و استفاده درست از اين فضا را به او آموزش دهيد. فرزند شما بايد با نظارت شما از اين وسيله استفاده كند. نمي‌تواند رمز عبورش را از شما پنهان كند. اما در مورد نوجوانان كه طبق تقسيم‌بندي سازمان جهاني بهداشت از ۱۹-۱۳ سالگي را شامل مي‌شود، كاربران اين طيف سني بيشتر در معرض خطر قرار دارند و پرخطرترين كاربران مجازي را تشكيل مي‌دهند چراكه همانند كودك نمي‌توان بر آنها نظارت داشت و همانند جوان هم مهارت كنترل را نياموخته است. به دليل ناپختگي، اين دوره به‌ويژه در معرض آسيب‌هاي مجازي قرار دارند. طبق آموزه‌هاي ديني، تربيت قبل از به دنيا آمدن بچه‌ها آغاز مي‌شود و اگر والدين از روش صحيح تربيتي استفاده كرده باشند، در اين سنين هم با مشكلي جدي روبه‌رو نخواهند شد، بنابراين طبق آنچه تاكنون عنوان شده اگر با كودك خود رفتار كنيم، كودك در سنين نوجواني در مواجهه با تكنولوژي با مشكلات كمتري روبه‌رو خواهد شد.
وي در ادامه تصريح كرد: والدين بايد سطح آگهي خود را بالا برده و با نوجوان تعامل و گفت‌وگوي مناسب داشته باشند. خود اين ابزار، بهانه‌اي است براي ارتباط والدين با نوجوان. همراهي و هم‌سويي والدين با نوجوان، او را از بسياري از مخاطرات در فضاي مجازي دور خواهد داشت. به نوجوان در مورد مشكلاتي كه ممكن است در فضاي مجازي برايش ايجاد شود اطلاع‌رساني كنيد و رفتارهاي مخرب را برايش معرفي كنيد. ناآگاهي مقدمه و زمينه‌ساز اشتباه كردن است. اگر در همه ابعاد زندگي با او صميمي و همراه باشيد، ميل كمتري به پنهان‌كاري باقي مي‌‌ماند. در ضمن نبايد به حريم خصوصي او به نشانه تهديد، سرك كشيد و با نوجوان به صورت تذكر و تهديد سخن گفت يا به قولي، چكشي با او برخورد كرد. نوجوان از قضاوت و برخورد شما مي‌‌ترسد. به او جسارت بيان مشكلاتش را بدهيد. نوجواني كه از واكنش والدين وحشت ندارد، حتي در صورت اشتباه كردن، زودتر و راحت‌تر امكان جبران اشتباه را فراهم مي‌‌آورد. وي خاطرنشان كرد كه به طور كلي نبايد فرزندانمان را از تكنولوژي محروم كنيم. سختگيري بيش از حد به همان اندازه مخرب است كه آزادي بي‌حد و مرز به فرزندمان آسيب مي‌ساند.
اين روانشناس خانواده در ادامه مي گويد: در دوره دبيرستان مي‌توان با گذاشتن قوانين كه متضمن امنيت رواني نوجوان است، براي او تلفن همراه تهيه كرد،‌به شرطي كه در مهماني، ميز غذا، زمان خواب و مدرسه همراه او نباشد. از تلفن همراه در ارتباط با خانواده و گاه دوستان در مورد مسائل درسي استنفاده كند. به فرزندتان از همان ابتدا گوشزد كنيد تا شماره تلفن، نشاني، تصاير خانوادگي و ديگر اطلاعات شخصي را در اختيار افراد ناشناس يا وب‌سايت‌ها قرار ندهد، زيرا با گرفتن كوچكترين اطلاعات ممكن است خانواده را در معرض خطر قرار دهد. رمز عبور براي تلفن همراه تعريف نكند و راه دسترسي به گوشي را نبندد. خريد سيم‌كارت اعتباري را فراموش كنيد، چراكه شارژ كردن بدون اطلاع شما دردسرساز خواهد بود. اجازه دريافت اطلاعات بي‌محتوا و پوچ را به او ندهيد. به طور كلي زمان طلايي خود را از دست ندهد و از درس غافل نشود.
در پايان بايد گفت، تكنولوژي حكم شمشير دولبه را دارد و مزايا و معايب آن به شدت مرتبط با شيوه صحيح استفاده از آن است. نكته اساسي ايجاد تعادل و محدود كردن زمان استفاده از آن و همراهي والدين با فرزندان و نظارت بر محتواي آنهاست. اگر الگوي صحيح استفاده براي كودك را تدارك ديده باشيم، در دوران نوجواني دچار مشكلات احتمالي نخواهيم شد.