در چند دهه اخیر وضعیت کمّی و کیفی جمعیّت ایران دچار تغییرات اساسی شده است؛ به دلیل کاهش نرخ فرزندآوری از اوایل دهه ۷۰ تاکنون، جمعیّت افراد کمتر از ۱۵ سال کاهش یافته و جمعیّت میانسال و سالمند کشور افزایش یافته است، این تغییرات به گونه‌ای بوده که جمعیّت کشور در حال حرکت به سمت سالخوردگی است.

به دلیل کاهش فرزندآوری و افزایش سنّ امید به زندگی در میان جوامع، تغییر یافتن ساختار سنّی کشورها به سمت سالمندی تا حدودی طبیعی است امّا مطالعات و گزارش‌ها نشان می‌دهند که روند سالمندی در ایران غیر طبیعی است!

تبعات و پیامدهای سرعت غیرعادی سالمندی جمعیت کشور، مشکلات بسیاری را به وجود خواهد آورد؛ مسئله‌ای که باعث اختلال در برنامه‌ریزی برای آینده کشور خواهد شد و دولت و مردم را با بحران جدی در همه‌ی زمینه‌ها رو به رو خواهد کرد؛ به همین علّت حرکت به سمت سالمندی جمعیت، جزء ۱۰۰ مسئله اصلی پیش روی ایران آورده شده است؛ در این یادداشت سعی بر آن است که با استفاده از داده‌ها و آمار معتبر داخلی و بین‌المللی وضعیت غیر عادی سالمندی ایران تشریح شود.

بنابر جدیدترین داده‌های انتشار یافته توسط سازمان ملل متحد، در سال ۲۰۲۰ اندازه‌ی جمعیّت ایران ۸۴ میلیون نفر برآورد شده است و جمعیّت افراد سالمند ۶۵ سال و بالاتر از آن (+۶۵ سال)، بیش از ۵ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است؛ بنابراین در سال ۲۰۲۰، سهم سالمندان +۶۵ سال از کلّ جمعیّت، ۶٫۶ درصد است.

اگر سهم جمعیّت سالمندان ۶۵ ساله و بالاتر از آن از کلّ جمعیّت یک جامعه کمتر از ۵ درصد باشد، جمعیّت آن جامعه جوان محسوب می‌شود؛ اگر سهم جمعیّت سالمندان +۶۵ سال بین ۵ تا ۱۰ درصد باشد، جمعیّت جامعه مذکور میانسال به حساب می‌آید و اگر این عدد ۱۰درصد یا بیشتر باشد، جمعیت آن کشور سالمند است.

داده‌های اندازه و سهم جمعیّت سالمندان ایران، مطابق با سرشماری‌های نفوس و مسکن ایران از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ در جدول ۱ آمده است؛ مطابق با تعریف فوق و داده‌های جدول ۱، معلوم می‌شود که جمعیت ایران از سال ۱۳۸۵ وارد بزرگسالی شده است و روند افزایشی جمعیت سالمند در ایران همچنان ادامه‌دار است.

مطابق داده‌های سازمان ملل متّحد مشخص می‌شود سهم جمعیّت سالمند +۶۵ سال ایران از کل جمعیّت کشور در سال ۱۴۰۹، به بالای ۱۰ درصد می‌رسد؛ این بدان معناست که جمعیّت کشور از سال ۱۴۰۹ وارد سالمندی خواهد شد. (جدول ۲)

با مراجعه به جدول ۱ می‌توان دریافت در سال‌های گذشته روند تغییرات اندازه و سهم جمعیّت سالمند کشور هر چند افزایشی بوده، امّا این تغییرات از یک سرعت آرام و قابل قبولی برخوردار بوده است؛ موضوعی که در آینده با چالش رو به رو خواهد بود! از جدول ۲ پیداست که سرعت سالمندی جمعیت ایران در سال‌های پیش رو بسیار بالا خواهد بود؛ به عنوان مثال از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ و طی ۳۰ سال، سهم ۶٫۶ درصدی جمعیت سالمند +۶۵ سال در ایران به ۲۰٫۲ درصد خواهد رسید؛ این یعنی یک افزایش ۳ برابری در سهم جمعیت سالمندان از جمعیت کل کشور؛ در نمودار ۱ به وضوح می‌توان دریافت که در سال‌های پیش رو سرعت افزایش جمعیت سالمندان در کشور بسیار بالاست.

همانطور که در ابتدای گزارش نیز به آن اشاره شد، مهم‌ترین علّت سالمندی جمعیّت در جوامع، کاهش فرزندآوری است؛ نرخ فرزندآوری در ایران به شدیدترین طریق ممکن کاهش پیدا کرده است؛ از اوایل دهه ۷۰ تا اوایل دهه ۸۰ شمسی و تنها طی یک دهه، بیش از چهار فرزند به ازای هر زن ایرانی از فرزندآوری کشور کاسته شد و به نرخ باروری کل به زیر حد جانشینی رسید! حدود دو دهه است که باروری در ایران زیر حد جانشینی است و روند تغییرات آن همچنان کاهشی است.

چنین سرعت شدیدی در کاهش میزان فرزندآوری، سرعت قابل توجه در افزایش جمعیت سالمندان را در پی دارد؛ جریان سالمندی جمعیّت را معمولاً به سختی می‌توان معکوس و یا متوقف کرد، اما می‌توان جریان و آثار آن را مدیریت و کنترل کرد، با این حال سالمند شدن جمعیت کشور در یک زمان اندک، فرصت مقابله با آن و کنترل پیامدها و تبعات ناشی از سالمندی را از کشور می‌گیرد.

مطالعات نشان می‌دهد که افزایش جمعیت سالمندان در کشورهای اروپایی طی ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال اتفاق افتاده است، در حالی که این روند در کشوری همچون ایران، طی ۳۰ تا ۴۰ اتفاق می‌افتد و چنین وضعیتی کشور را با بحران‌های متعدد در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی بهداشت و درمان و… رو به رو خواهد کرد.