|گروه اجتماعي|
بارها درباره وقوع انواع و اقسام بحران‌ها هشدار داده‌ايم، اما هشدار در هيچ سطحي از جامعه کارگر نيست. نه در ساختار برنامه‌ريزي و مديريت ،نه در عرصه عمومي، هيچ‌کس، حتي اهل هشدار هم، هشدار را جدي نمي‌گيرد و اين‌گونه است که با وقوع هر اتفاق ناگواري بايد همان حرف‌هاي هميشگي را تکرار کنيم، اينکه «ما مديريت بحران بلد نيستيم»، اگر همين ويروس کروناي جان‌گير، به‌جاي چين، سر از ايران درآورده بود، حتما  فاجعه و مصيبتي عظيم‌تر رخ مي‌داد و شمار قربانيان و مبتلايان  افزايش مي‌يافت.
هم‌اينک پروازهاي ميان ايران و چين هنوز متوقف نشده و طي روزهاي گذشته دستکم سه پرواز، از شهرهاي شانگهاي، پکن و گوانژو به تهران رسيده و سه پرواز ديگر هم تهران را به مقصد شهرهاي مختلف چين ترک کرده است، حال آنکه مقام‌هاي ارشد دولتي دستور داده بودند، پروازها به چين لغو شود، به همين علت بهرام پارسايي، نماينده شيراز در مجلس شوراي اسلامي نسبت به ورود مسافر از چين به ايران و انتقال مسافران چيني از ساير فرودگاه‌هاي جهان توسط ايرلاين‌هاي ايراني به‌شدت ابراز نگراني كرده و در صفحه شخصي خود در توئيتر نوشته است: «برخلاف تصميم دولت، همچنان شاهد ورود مسافر از چين به ايران و انتقال مسافران چيني از ساير فرودگاه‌هاي جهان، توسط ايرلاين‌هاي ايراني هستيم.»
البته كيانوش جهانپور، رئيس مركز اطلاع‌رساني و روابط عمومي وزارت بهداشت در توضيح اين اتفاق گفته است: پروازهاي غيرمستقيم لغو نشده‌اند، ممكن است برخي با ترانزيت يا از فرودگاه‌هاي ديگر پس از سفر به چين به ايران سفر كنند كه مراقبت براي افرادي كه مهر خروج از چين در ۱۴ روز گذشته در پاسپورت شانباشد، انجام مي‌شود. جهانپور در پاسخ به ايرنا در مورد زمان توقف پروازها از چين گفته است كه مصوبه دولت براي توقف پروازها عصر جمعه ابلاغ شده و نمي‌توان انتظار داشت بلافاصله اين مصوبه از روز شنبه اجرا شود، اما به‌طور منطقي انتظار اين است كه از روز يك‌شنبه و حداكثر روز دوشنبه پروازهاي مستقيم چين به تهران و برعكس متوقف شوند.
*شيوه مديريت بحران در چين
به هر روي برمبناي همين نوع عملکردها بايد تأکيد کرد، شيوه مديريت بحران در چين بسيار دقيق و همراه با برنامه‌ريزي است، به‌طوري که پس از گسترش ويروس کرونا، مقامات چيني اعلام کردند که يک بيمارستان هزار تختخوابي را ظرف ۱۰ روز خواهند ساخت و اکنون، عمليات ساخت اين بيمارستان به همراه ويدئوهايي که پيش‌تر از فعاليت بيل‌هاي مکانيکي در زميني به مساحت ۲۵۰۰ مترمربع حکايت داشت، به اتمام رسيده است.  همچنين مقامات محلي در شهر ووهان چين از احداث سه بيمارستان ديگر براي درمان مبتلايان به کروناويروس خبر دادند و قرار است فضاهاي موجود از جمله يک استاديوم و يک سالن نمايش به بيمارستان تبديل شود.
هم‌زمان با اين اقدامات، تعطيلات سال نو چين از روز ۲۴ ژانويه آغاز شد و مقام‌هاي چيني قبلا در تلاشي براي مهار شيوع بيماري، تعطيلات سال نو را تمديد کرده بودند.خبرگزاري رويترز گزارش داده است که مقامات کشور چين تدابير محدودکننده براي کنترل ويروس کرونا را تشديد مي‌کنند. بر اين اساس، شهر ووهان در کشور چين، همچنان در قرنطينه کامل قرار دارد و محدوديت ورود و خروج به اين شهر اعمال و تشديد شده است. با گسترش ويروس کرونا در چين و افزايش شمار تلفات اقدامات مقامات اين کشور براي کنترل اين ويروس تقويت شده است.حمل‌ونقل عمومي به حالت تعليق در آمده و معابد براي بازديد کنندگان عمومي بسته شده است. بعد از شهر ممنوعه پکن، ديزني لند در شانگهاي و بخشي از ديوار بزرگ در نزديکي پکن نيز بسته شده‌اند. ژاپن تايمز هم گزارش داده است که «انستيتو ملي بيماري‌هاي عفوني ژاپن» به‌طور موفقيت‌آميز ويروس کرونا را در آزمايشگاه ايزوله و کشت کرده و هم‌زمان سعي دارد مکانيسم اين عفونت را کشف و تحقيقاتي درباره ميزان سمي بودن اين ويروس انجام دهد. از طرفي به دليل محدوديت‌هاي شديد تعريف‌شده براي ساکنان، خريد از سوپرمارکت يا خوردن در خارج از خانه براي شهروندان ووهان ديگر آسان نيست. اين محدوديت‌ها براي کند شدن شيوع ويروس کرونا وضع شده‌اند، بر همين اساس شرکت «ماي‌توان» (Meituan) که با ۴۴۰ ميليون مشتري و ۷۰۰ هزار قاصد روزانه بزرگ‌ترين شرکت ارسال مواد غذايي اين کشور محسوب مي‌شود، قصد دارد در اين شرايط بحراني با تکيه بر فناوري به حمايت از مردم قرنطينه ووهان و ديگر شهرهاي استان هوبي بپردازد. «ماي‌توان»  با حمايت شرکت «تنسنت» يک اپليکيشن تحويل غذا را به گونه‌اي تنظيم کرده که مشتريان و قاصدان نيازي به ديدار چهره به چهره نداشته باشند. تنسنت يکي از غول‌هاي بزرگ اينترنت در چين است. به کمک اپليکيشن جديد شرکت «ماي‌توان»، کاربران مي‌توانند از آورنده غذا بخواهند که بسته غذا را به پذيرش ساختمان تحويل دهد يا آن را در راه‌پله‌ها بگذارد. آن‌ها همچنين مي‌توانند از طريق اين برنامه به‌صورت مستقيم با پيک غذا ارتباط برقرار کنند و در مورد رها کردن غذا در محل موردنظر خود صحبت کنند.
شرکت «ماي‌توان» روزانه ۱۰۰۰ بسته و مواد غذايي سالم براي پخت‌وپز را براي کادر پزشکي فعال در ووهان ارسال مي‌کند اين شرکت، قفسه‌هاي قفل‌داري را در بخشي از بيمارستان قرار داده که بدون نياز به تماس، قفل مي‌شوند. اين کار باعث مي‌شود غذا هيچ تماسي با آورندگان نداشته باشد. از طرفي اين قفسه‌ با QR کد توسط کادر بيمارستاني باز خواهد شد، بي‌ترديد آنچه مطرح شد از عملکرد مناسب اين کشور در مديريت و مواجهه با بحران حکايت دارد.
مديريت بر بحران و مديريت در بحران دو مقوله جدا و مرتبط با يکديگر هستند به‌طوري که اولي مقدم بر دومي است زيرا اين تنها بحران نيست که تعيين‌کننده خسارت است، بلکه ميزان آمادگي در پاسخ مناسب به بحران توسط دست‌اندرکاران است که با هرگونه سهل‌انگاري موجب وسيع‌تر شدن دامنه بحران و خسارت‌هاي بيشتر خواهد شد. بر اين اساس ظرافت برخورد مديران در کنترل نمودن شرايط بحران، هنري است که جوهر اصلي آن، دانش، تجربه و مهارت است. در صورتي که بتوان بحران را صحيح مديريت نمود نتايج بسيار موفقيت‌آميزي به دنبال خواهد داشت و بدين منظور مي‌توان جريان پيشرفت امور را به روال معمول هدفمند نمود. همچنين مي‌توان کنترل امور را در کوتاه‌ترين زمان ممکن به‌منظور کاهش خسارت‌هاي ناشي از بحران انتظار داشت.
* به‌روزرساني سياست‌هاي ساخت‌وساز و عمليات جست‌وجو و نجات
چين بارها به علت حوادث و سوانح طبيعي آسيب‌ديده است. خشکسالي، سيلاب، گردباد، توفان، زمين‌لرزه و ديگر وقايع طبيعي همه‌ساله به مناطقي از کشور چين آسيب مي‌رساند. البته فرسايش خاک و پيشروي بيابان‌ها نيز خسارت‌هايي به اين کشور وارد مي‌کند. به‌عنوان نمونه، چين با توجه به قرارگيري بر روي صفحات اوراسيا و اقيانوس هند با زلزله‌هاي شديدي روبه‌رو بوده و بالغ بر ۲۰ مرکز استان در چين با جمعيت بالاي يک ميليون نفر در معرض زلزله‌هاي بالاي هفت ريشتراست، به همين دليل در ساليان اخير اقداماتي سازمان‌يافته به‌منظور مقابله با زلزله و کاهش تلفات انجام داده است. تنوع و گستردگي وضعيت زمين و جنس خاک در مناطق مختلف، تفاوت ميزان فعاليت گسل‌ها در بخش‌هاي مختلف، رشد اقتصادي سريع، گسترش بي‌رويه شهرها، کنار هم قرار گرفتن بافت‌هاي فرسوده و مدرن و مهم‌تر از همه جمعيت زياد و متراکم در اين کشور از جمله چالش‌هاي پيش روي مديران و محققان اين کشور بوده است، با اين وجود دولت اين کشور همواره براي مقابله با زلزله در حال تلاش بوده و سياست‌هاي ساخت‌وساز، مقابله با پديده‌ها و عمليات جست‌وجو و نجات را مرتبا به‌روزرساني کرده است. در طي اين اقدامات از متخصصاني در زمينه‌هاي مختلف از مهندسي عمران و شهرسازي گرفته تا اورژانس، پزشکي، کشاورزي و مديريت بحران استفاده شده است و اين سياست‌ها به تمام دستگاه‌هاي دولتي و مسئولان ذيربط ابلاغ شده است. از سوي ديگر چين توانسته است در حال حاضر بيش از ۴۰ درصد جمعيت اين کشور را با اقدامات و آموزش‌هاي لازم در جهت مقابله با زلزله و کاهش تلفات آشنا کند و بيش از ۲۰۰ هزار نفر نيروي داوطلب براي آموزش اين موارد در اختيار دارد.
تحقيقات در زمينه مهندسي زلزله يکي از اجزاي جدانشدني سياست‌هاي دولت چين براي مقابله با فجايع ناشي از اين پديده است و به همين دليل محققان و متخصصان اين رشته هيچ محدوديتي براي ايجاد و پيگيري پروژه‌هاي تحقيقاتي خود ندارند.پروفسور «ژانگ هن» يکي از محققان اين کشور در زمينه زلزله، سامانه اطلاعاتي و لرزه‌نگاري قدرتمندي را ايجاد کرده است که داراي يک پايگاه داده ۱۸۰۰ ساله از زلزله‌هاي رخ داده در اين کشور است و براساس آن‌ها فعاليت گسل‌هاي فعال اين کشور مورد ارزيابي و پيش‌بيني قرار مي‌گيرد.
در اينجا بايد به خلاصه برنامه‌ها و سياست‌هاي دولت چين براي مقابله با سوانح طبيعي اشاره کرد: ۱-استراتژي جا دادن طرح كاهش خسارات ناشي از بلاياي طبيعي در برنامه‌هاي توسعه ملي و سياست‌هاي اجتماعي که در سال ۱۹۹۸ دولت چين طرح كاهش فجايع ناشي از بلاياي طبيعي از سال ۲۰۱۳ -۱۹۹۸ به‌عنوان يكي از هدف‌هاي استراتژيك برنامه كاهش سوانح ناشي از بلاياي طبيعي مطرح كرده است. بر اين اساس نمايندگان مشخص‌شده از جانب دولت موظف هستند كه اهداف خود را بنا بر كاهش فجايع ناشي از بلاياي طبيعي تنظيم كنند. دولت بنا بر اظهارات نمايندگان ملي به‌طور كلي برنامه‌هاي مقدماتي براي حوادث اضطراري عمومي ،۲۵ مورد ويژه و ۸۰ طرح در روش‌هايي جامع براي آماده‌سازي اداري به‌منظور تقويت مديريت اورژانس تنظيم كرده است. بيش از ۳۰ قانون و مقررات مربوط به كاهش خسارات ناشي از سوانح طبيعي منتشر شده است. بدين گونه چند سال پيش يك چارچوب قانوني پايه‌اي براي كاهش فجايع ناشي از بلاياي طبيعي پايه‌گذاري شد. ۲-به‌منظور كاهش صدمات ناشي از رخدادهاي طبيعي، دولت اقدام به تشكيل يك كميته كاهش خسارات ناشي از بلايا در سطح ملي كرده است. هر سازمان دولتي موظف به مديريت بحران است و براي جوابدهي بهتر قوانيني در اين باره به تصويب رسيده‌اند  و در اين ميان سيستم نظارت  تقويت شده و كل چين توسط يك گروه ناظر بر فجايع و رويدادهاي حاصل از بلاياي طبيعي ۱۴ ساعت در روز نظارت مي‌شود و يك مكانيزم فوري به‌منظور عرضه مواد و نيروي امدادي پس از بروز فاجعه انجام مي‌شود، اخيرا ۱۰مركز بدين منظور در مناطق شهري باز شده است. از سوي ديگر ارتش ،نقش بزرگي در کمک‌ها و فعاليت‌هاي امدادي در چين ايفا مي‌کند و دولت مكانيزمي براي تخصيص بودجه‌هاي امدادي فراهم آورده و با اين مقدمه اگر فاجعه‌اي  روي دهد بودجه‌هاي مربوطه طي سه روز و کمک‌هاي اوليه ظرف ۲۴ ساعت خواهند رسيد. ۳- تأسيسات ثابتي جهت جلوگيري از فجايع طبيعي احداث شده و دولت اين تأسيسات را در اكثر مناطق مستعد براي سيل،خشکسالي، بيماري‌ها و آفات گياهي، زلزله، بلاياي زمين‌شناسي و يا توفان بنا نهاده است.
۴- همچنين استفاده از علم و فناوري در كاهش فجايع ناشي از رخدادهاي طبيعي مدنظر قرار گرفته، از اين رو با استفاده از علم و فناوري و اجراي نظارت بر هواشناسي و اقيانوس‌ها، زمين‌لرزه، سيل، آتش‌سوزي جنگل‌ها و غيره، سيستم نظارت ماهواره‌اي در مقياس كوچك نيز در حال حاضر در حال توسعه و تكميل است و هنگامي كه اين سيستم‌ها به اتمام برسند، امكان پيش‌بيني دقيق‌تر نيز فراهم مي‌شود.
۵- ارتقاي  سطح آگاهي عمومي به‌منظور مقابله با فجايع ناشي از    رخدادهاي طبيعي  از طريق دانش كاهش فجايع ناشي از رخدادهاي طبيعي از طريق آموزش‌وپرورش، جامعه محلي و غيره که البته چيني‌ها در حال آموزش استعدادهاي تخصصي براي چگونگي مشاركت در كاهش فاجعه از طريق مديريت ريسك فاجعه هستند و همچنين مشاركت در كاهش فاجعه از طريق، خودياري و كمك متقابل استقبال مي‌شود. کمک‌هاي خير خواهانه همواره نقش مهمي در كمك به مناطق خسارت‌ديده ايفا مي‌کنند. دولت بر اين باور است كه چنين مكانيزم ساختاري براي همچون فعاليت‌هايي كليدي است. در حال حاضر، در حال راه‌اندازي مكانيزمي هستند كه كل جامعه پس از مقابله با فجايع كمتر دچار صدمه شوند که اتفاقات مثبتي در اين حوزه مشخص رخ داده است. ۶- چين به‌طور كامل به اهميت تبادل اطلاعات و همكاري بين‌المللي در سال‌هاي اخير پي برده و به‌طور جدي به ترويج مذاكرات و همكاري با ساير كشورها به شكل سازمان‌هاي بين‌المللي، سازمان‌هاي اجتماعي و سازمان‌هاي غيرانتفاعي پرداخته است.
بي‌ترديد احتمال وقوع بحران در جاي‌جاي جهان انکارناپذير است. حال آن‌که برخي از کشورها از جمله ايران با قرار گرفتن در مسير گسل‌هاي زلزله اصلي، بايد در حيطه مديريت بحران جدي‌تر عمل کند. متأسفانه از گذشته تاکنون صدها هزار نفر از هموطنان عزيزمان بر اثر وقوع زلزله جان خود را از دست داده‌اند. اخيرا، بحران سيل هم به‌صورت جدي جان و مال مردم را تهديد کرد و آسيب‌هاي اساسي به کشور وارد کرد. در سيل‌هايي که در نوروز۹۸ اتفاق افتاد بيش از صد نفر از هموطنان کشته و  زخمي شدند. بحران‌هاي اين چنيني را مي‌توان با مديريت صحيح و بموقع، به يک حادثه طبيعي ساده با تعداد تلفات کم تبديل کرد. در اين مقاله سعي شده است به‌طور مختصر، چگونگي تأثير مديريت بحران در تاب‌آوري و کاهش صدمات و تلفات بلاياي طبيعي ارائه شود.
طبق گفته رئيس سازمان فضايي ايران، امروزه در حوزه بلاياي طبيعي و در زمينه ريسک وقوع، ايران رتبه ۱۱ را در دنيا دارد، ضمن اين که رتبه کشور در حوزه زلزله يکم جهان است. در چنين کشوري با اين ميزان از بحران‌هاي مختلف طبيعي، سازمان مديريت بحران بايد نقش اساسي در استراتژي‌ها و طرح‌هاي راهبردي عمراني کشور داشته باشد. مديريت بحران فقط منوط به اقدامات حين وقوع بحران نيست و شامل قبل و بعد از حادثه هم مي‌باشد. در واقع اهميت مديريت بحران قبل از وقوع بحران بسيار حياتي‌تر از اقدامات بعدي است. اگر دقيق‌تر به  مسئله  نگاه کنيم، مي‌بينيم در صورتي که مديريت بحران، در مرحله اول و دوم (قبل از وقوع حادثه) ، برنامه‌ريزي و اقدامات لازم را پيش‌بيني و اجرا کرده باشد، مي‌تواند به‌راحتي و درستي مراحل سوم (حين بحران) و چهارم (بعد از بحران) را عملي کند. به بياني ديگر، اگر مراحل پيشگيري قبل از بحران انجام نشده باشند، پياده‌سازي مرحله سوم، يعني مقابله در زمان وقوع بحران، امکان‌پذير نخواهد بود. متأسفانه معضلي که در کشور بسيار به چشم مي‌خورد همين موضوع است. اغلب دستگاه‌هاي اجرايي در شهرها، منتظر وقوع بحران هستند تا در لحظه تصميم‌گيري کنند!
همان‌طور که عنوان شد، ايران کشوري است که احتمال وقوع بلاياي طبيعي در آن بسيار بالاست و سالانه هزاران نفر جان خود را بر اثر زلزله، سيل و سوانح ديگر طبيعي از دست مي‌دهند. بنابراين، شهرهاي کشور بايد در برابر بحران‌هاي طبيعي مقاوم و تاب‌آور باشند. از طرف ديگر، مقاوم‌سازي شهرها در برابر بلاياي طبيعي و بحران‌ها، يک پروژه بلندمدت ۱۰ساله، ۲۰ساله و در برخي موارد، پروژه ۵۰ساله است. افزايش تاب‌آوري شهرها، تجهيز و نوسازي زيرساخت‌هاي شهري، آموزش عمومي و غيره از اين دست پروژه‌هاي بلندمدت هستند که براي مديريت بحران ؛لازم و اساسي‌اند. به نظر مي‌رسد اصلي‌ترين مشکل کشور در مقابله با بحران‌هاي طبيعي، نبود برنامه‌هاي بلندمدت و دستورالعمل‌هاي اجرايي مديريت بحران است و مديران غالبا علاقه‌مند هستند تا پروژه‌هايي را پيگيري کنند که در زمان مديريت خودشان بازخورد داشته باشند و از سوي ديگر بحران از يک جايي خارج از مناسبات و محاسبات فکري و ذهني روي سرمان خراب مي‌شود.
*لزوم تشکيل وزارت مديريت بحران
روزها و ماه‌ها و سال‌ها است، انواع و اقسام کارشناسان درباره وقوع بحران‌ها هشدار مي‌دهند، اما هشدار در هيچ سطحي از جامعه کارگر نيست. نه در ساختار برنامه‌ريزي و مديريت، نه در عرصه عمومي، هيچ‌کس، حتي اهل هشدار، هشدار را جدي نمي‌گيرد.همه با هم در شوک فرو مي‌روند و بيرون مي‌آيند. در زمان بحران دست و پاي‌شان را گم مي‌کنند و بعد که آب‌‌ها از آسياب افتاد، دنباله کار خويش مي‌گيرند.  به نظر مي‌رسد براي مقابله مؤثر و سريع‌تر در برابر بحران‌هاي پيش‌رو، تشکيل وزارت جديد به‌عنوان وزارت مديريت بحران است. اين امر علاوه بر شفاف‌سازي بيشتر وظايف، اعتبارات و فعاليت‌هاي انجام‌شده، موجب پيگيري بهتر اقدامات پيش‌رو و هماهنگي با ساير نهادها و ارگان‌هاي مربوطه مي‌شود. با توجه به آنچه مطرح شد، بايد خدا را شکر کرد که ويروس کرونا به‌جاي چين، سر از ايران درنياورده،که اگر چنين بود، حتما فاجعه و مصيبتي عظيم‌تر رخ مي‌داد و شمار قربانيان و مبتلايان آن‌قدر افزايش مي‌يافت که حيرت همگان را برمي‌انگيخت!
منابع:
۱-خبرگزاري ايسنا ۲-پنجمين کنفرانس بين‌المللي مديريت جامع بحران‌هاي بين‌المللي ۳-سيويليکا، مقالات علمي کنفرانس و ژورنال/ امين، علي و اميرهوشنگ چاوشي. ۱۳۹۲ پروژه تحقيقاتي مديريت بحران. دانشگاه بين‌المللي امام خميني. شکيب، حمزه و علي مقدسي موسوي. ۱۳۸۵ «مديريت بحران در پايتخت». مجموعه  مقالات دومين سمينار ساخت‌وساز در پايتخت و  دانشگاه تهران. گزارش سازمان بهداشت جهاني World Health Organization- WHO مرکز داده‌هاي ژئوفيزيکي ملي www.ngdc.noaa.gov- National Geophysical Data Center- NGDC نشريه آنلاين سپيدار اربنيکا، مقاله م. اکبري مطلق- www.sepidar.urbanica.ir نشريه آنلاين ستيت من www.newstatesman.com وبسايت رسمي وزارت مديريت بحران ژاپن www.bousai.go.jpوبسايت باشگاه خبرنگاران جوان www.yjc.ir وبسايت خبري دويچه وله www.DW.com وبسايت خبري آفتاب www.aftabir.com وبسايت خبري مرور www.moroonews.com