اخبار ویژه »
شناسه خبر : 18148
پرینتخانه » اجتماعی
تاریخ انتشار : 14 اسفند 1398 - 9:02 |
«رسالت» طرح مبارزه ملی با کووید19 را بررسی می‌کند؛
بیم و امیدها برای شکست کرونا
بیش از دو ماه است که ویروس کرونا به جانِ مردم دنیا افتاده است، این ویروس از چین آغاز شد و خیلی زود به سایر نقاط جهان تسری یافت و حالا بالغ بر۶۰ کشور در خط مقدمِ مبارزه با سوغات نفسگیر سرزمینِ «اژدهای زرد» قرار دارند
مریم رمضانی |
بیش از دو ماه است که ویروس کرونا به جانِ مردم دنیا افتاده است، این ویروس از چین آغاز شد و خیلی زود به سایر نقاط جهان تسری یافت و حالا بالغ بر۶۰ کشور در خط مقدمِ مبارزه با سوغات نفسگیر سرزمینِ «اژدهای زرد» قرار دارند، از این رو هر کشوری به فراخور ظرفیت و امکاناتش و شیوه‌هایی که در مواقع بحرانی اتخاذ می‌کند، در حال آزمودن راهکارهای مختلفی است تا شاید بتواند از سرعت پیشروی و سیر صعودی این بیماری بکاهد، در ایران هم روش‌هایی برای نبرد تن‌به‌تن با این ویروس منحوس، اجرایی شده از تعطیلی‌ها و لغو و تعویق برنامه‌های مختلف تا تقلیل ساعت کاری و غربالگری مسافران در مبادی ورودی استان‌ها و آن‌طور که وزیر بهداشت گفته، «به‌جای اینکه بنشینیم تا ویروس سراغ ما بیاید، باید برویم و ویروس را قلع‌وقمع کنیم.»
تاکنون از سوی صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران حوزه بهداشت و درمان، میزان موفقیت راهکارهای اتخاذ‌شده از سوی کشورهای مختلف مورد ارزیابی قرار نگرفته و شاید هنوز برای قضاوت در این مورد مشخص کمی زود باشد. اما تا به اینجای کار می‌دانیم، رئیس‌جمهور کره جنوبی «وضعیت جنگی» علیه این ویروس اعلام کرده است. کره جنوبی یکی از کشورهایی است که با رشد سریع آمار مبتلایان روبه‌روست و تاکنون آمار مبتلایانش به بیش از چهارهزار و هشتصد مورد رسیده و بیش از ۳۰ نفر از بیماران نیز جان خود را از دست داده‌اند. تعطیلی مدارس و مراکز آموزش عالی و قرنطینه شهر دایه گو با ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر جمعیت و چهارمین شهر پرجمعیت این کشور که اصلی‌ترین کانون شیوع در کره جنوبی به شمار می‌رود از جمله اقدامات صورت پذیرفته است. همچنین به کارکنان نهادهای آموزشی توصیه‌شده از رفتن به محل کار خود اجتناب کنند و حتی به‌منظور پرهیز از تجمعات و فعالیت‌های مذهبی و گردهمایی‌ها، این فعالیت‌ها ممنوع اعلام شده است. کشور چین هم که با حدود ۸۰هزار مبتلا در صدر کشورهای دارای مبتلا به ویروس کرونا جای گرفته، سلسله تدابیری را اتخاذ کرده از ساخت بیمارستان ویژه در شهر ووهان و اعزام صدها پزشک و نیروی متخصص و داوطلب از سراسر چین و مراکز بهداشتی به مرکز حادثه تا ارائه خدمات خرید آنلاین و اینترنتی و از طرفی هیچ‌کس از آپارتمان خود خارج نمی‌شود و خود مأموران شبکه بهداشت و درمان با تجهیزات کامل از قبیل دستکش و ماسک، بسته را از پیک تحویل گرفته و تحویل می‌دهند. آن‌طور که حامد وفایی عضو هیئت‌علمی گروه زبان و ادبیات چینی دانشگاه تهران در یادداشت روز خبرگزاری ایسنا نوشته است: «تمام موتورهای جستجوی بومی و رسانه رسمی این کشور نسبت به درج پنجره‌های ویژه برای پرداختن به اخبار این ویروس اقدام نمودند؛ بازوی رسانه‌ای – تبلیغاتی دولت چین با طراحی نرم‌افزاری ویژه، امکان رصد آنلاین وضعیت کرونا در سراسر کشور فراهم کرده است.»
ایران هم از این قاعده مستثنی نبوده و از همان بدو ورود ویروس، راهکارهایی را به‌منظور مقابله در دستور کار قرار داده که البته به برخی از این راهکارها، نقدهایی نیز وارد است اما بنای پرداختن به هریک از طرح‌ها و نقاط ضعف و قوت‌اش را نداریم. فقط می‌خواهیم به تحلیل و واکاوی طرحی بپردازیم که پیش‌تر سعید نمکی، نوید اجرای آن را داده است. او طی روزهای گذشته از اجرای طرحی در قالب بسیج ملی کرونا به‌عنوان یکی از پیشتازان کشورهای شرق مدیترانه خبر داده و گفته است: «برای اولین بار به‌جای اینکه بنشینیم تا ویروس سراغ ما بیاید برویم و ویروس را قلع‌وقمع کنیم. این طرح با ۳۰۰هزار اکیپ آغاز شده است.»
با اعلام اجرایی شدن این طرح، واکنش‌های متفاوتی را از سوی مردم و کارشناسان حوزه بهداشت در رسانه‌ها و فضای مجازی شاهد بوده‌ایم، موافقان؛ این طرح را انقلابی و راهبردی توصیف کرده و معتقدند این اقدام سبب می‌شود، ویروس کرونا هرچه زودتر مهار شود و طرح مذکور را با واکسیناسیون فلج اطفال در سراسر کشور مقایسه کرده و ابراز می‌دارند، واکسیناسیون یک روز با کمک نیروهای بسیج انجام شد و حالا بسیج در طرح غربالگری می‌تواند در مقابله با کرونا مؤثر واقع شود.
* سراغ کسانی می‌رویم که دسترسی به خدمات درمانی ندارند
اما منتقدان چنین طرحی را هزینه‌بر و تقریبا غیر اجرایی می‌دانند و نسبت به پیامدهای نامطلوب آن هشدار می‌دهند و بر این باورند که ماهیت بسیج ملی مبارزه با کرونا با فلج اطفال و فشارخون متفاوت است و می‌تواند باعث انتقال و گسترش ویروس کرونا شود. بیژن بابایی پزشک و از فعالان حوزه سلامت در قامت منتقد به خبرگزاری ایرنا گفته است: «اگر این اکیپ‌ها قرار باشد به در خانه‌ها بروند، باید در هر خانه دستکش، گان و ماسکشان را برای جلوگیری از شیوع عوض کنند. سؤال اینجاست که این تجهیزات قرار است از کجا تأمین شود، در حالی که بسیاری از بیمارستان‌ها تجهیزات کافی ندارند. علاوه بر این اجرای چنین طرح بزرگی نیاز به جلسات و هماهنگی‌های بسیار دارد و زمان‌بر است و در این مدت تعداد مبتلایان بیشتر می‌شود.»
اما علیرضا وهاب‌زاده مشاور رسانه‌ای وزیر بهداشت پس از این نقدهای تند در زمینه شیوه اجرایی این سیاست عنوان کرده است: « اکیپ‌هایی که قرار است سلامت مردم را پایش کنند به هیچ عنوان در منازل مراجعه نمی‌کنند و اگر کسی خودسرانه به‌عنوان این گروه‌ها به منزل شما آمد از طرف وزارت بهداشت نیست و پلیس را در جریان بگذارید. این اکیپ‌ها از طریق سامانه هوشمند و سؤال و پرسش تلفنی در مورد سلامت، بیماران را شناسایی می‌کنند و همچنین با حضور در اماکن عمومی، ادارات دولتی و بخش‌های خصوصی هم‌وطنان پایش سلامت می‌شوند. حلقه‌های ورودی و خروجی شهر‌ها تنگ‌تر می‌شود و روستا نیز با کمک بسیج در این طرح شرکت خواهند کرد. افرادی که در این جریان مشخص شود که بیمارند با رعایت تمام نکات منتقل می‌شوند و تحت درمان قرار می‌گیرند و خانواده‌های آنها و افراد در تماس نیز آزمایش و بررسی می‌شوند، همچنین خانه‌ها و مکان‌هایی که حضور داشتند، ضدعفونی خواهد شد. اتباع خارجی هم با مراجعه به پایگاه‌های عمومی در سراسر شهر‌ها که اعلام و مستقر می‌شوند می‌توانند سلامت خود را بررسی کنند. به هر حال طرحی که هنوز اجرا نشده ایراداتش معلوم نیست.»
قاسم جان بابایی، معاون درمان وزارت بهداشت هم در گفت وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما به تشریح ابعاد طرح بسیج ملی شکست کرونا در کشور پرداخته و اعلام کرده است: قرار نیست دم خانه مردم برویم. از طریق اپ و سیستم‌های الکترونیکی، افراد مشکوک به کرونا را شناسایی می‌کنیم و سراغ کسانی می‌رویم که دسترسی به خدمات درمانی ندارند و یا مشکوک به کرونا ویروس هستند.»
* هر مرکز جامع سلامت بین ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر را پوشش می‌دهد
آخرین دستورالعمل‌های مربوط به این طرح روز گذشته بررسی و قرار شد طی ویدئو کنفرانس به روسای دانشگاه‌ها ابلاغ شود و به نظر می‌رسد تا ۴۸ ساعت پس از آن نیز اجرایی شود. در این طرح، هر بهورز حدود ۷۰۰ تا هزار نفر و هر پزشک خانواده نزدیک به ۱۲هزار نفر و هر مرکز جامع سلامت بین ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر را پوشش می‌دهد.
بهورزان با افراد تحت پوشش خود تماس گرفته و علائم را می‌پرسند، در صورتی که علائم مثبت باشد یک‌بار دیگر علائم توسط پزشک بررسی شده و فرد مشکوک فراخوان داده می‌شود تا به نزدیک‌ترین مرکز خانه بهداشت و… مراجعه کند.
علیرضا رئیسی، معاون وزیر بهداشت عنوان کرده است: «این که می‌گوییم خدمات را به خانه مردم می‌بریم به آن علت است که خدمات ما در منطقه‌ای انجام می‌شود که محل زندگی فرد نزدیکی زیادی به آن دارد. از سوی دیگر در صورتی که فردی باشد که امکان مراجعه به ما نداشته باشد، تیم ما پس از کسب اجازه از فرد به منزل او می‌روند و اقدامات لازم را انجام می‌دهند.»
گویا فرآیند بیماریابی، غربالگری، آموزش و همچنین پیگیری بیماران در طرح بیماریابی خانه به خانه با ۳۰۰هزار اکیپ مجهز، همگی بر اساس بستر پرونده الکترونیک سلامت برای افرادی که نیاز به خدمات دارند انجام می‌شود.
گفته می‌شود، عمده اقدامات در این طرح شامل، ضدعفونی کردن منازل کسانی که بیمار مبتلا داشته‌اند و ارائه خدمات بهداشتی پیشگیرانه به افراد خانواده است و ضدعفونی کردن و غربالگری اماکن عمومی، ادارات دولتی و خصوصی و ارائه خدمات غربالگری به کارکنان، ارائه خدمات و مشاوره بهداشتی در روستاها و مناطق دورافتاده و البته عمده اقدامات این طرح در شهرهای بزرگ از طریق سامانه‌های هوشمند و استفاده از ظرفیت پرونده الکترونیک سلامت خواهد بود که در صورت تشخیص و نیاز به خدمات بیشتر (با هماهنگی) مراجعه به منزل انجام خواهد شد.
به هر روی، همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، پس از اعلام طرح بسیج ملی مبارزه با کرونا از سوی وزیر بهداشت موجی از واکنش‌ها در رد و تأیید این اقدام صورت پذیرفت و اکنون برای بررسی بیشتر این طرح به انعکاس دیدگاه یکی از فعالان حوزه سلامت به‌منظور مبارزه با شیوع کرونا در کشور پرداخته‌ایم.
*طرح ملی مبارزه با کرونا، انقلابی و مثبت
«سیامک مره صدق»، دکتری متخصص جراحی عمومی و عضو کمیسیون بهداشت مجلس در واکاوی این طرح، تصویر روشن و مناسبی ارائه کرده و به «رسالت» می‌گوید: در طرح مبارزه ملی با کرونا نکات مثبتی وجود دارد، چون برای تعدادی از بیماران امکان مراجعه به بیمارستان و مراکز درمانی مقدور نیست و حتی طی سالیان گذشته در ارتباط با فرآیند ریشه‌کنی فلج اطفال به سراغ بیماران رفته‌ایم و در مورد بیمارانی که دچار امراض عفونی خاص نظیر سل می‌شوند، چنانچه در یک روستا و منطقه دورافتاده که دسترسی مناسبی به خدمات درمانی وجود ندارد، فردی دچار مرض سل شود، وظیفه خانه بهداشت آن منطقه است که هر روز به منزل بیمار مراجعه کرده و داروهای مورد نیاز را در اختیارش قرار دهد و این اقدام به روش بیماریابی برای بیماری‌های عفونی، جواب خودش را پس داده و روش مثبتی بوده منتها در مورد بیماری کرونا، میزان واگیر بیماری بالاست و کسانی که در آن طرح به‌عنوان مجری شرکت می‌کنند باید حتما آموزش‌های لازم را ببینند تا به ابزار انتقال ویروس از افراد آلوده و به افراد سالم تبدیل نشوند تا سلامت خود و خانواده آنها و سلامت جامعه را به خطر نیندازند، البته ظاهرا گفته شده وزارت بهداشت هیچ برنامه‌ای برای مراجعه حضوری به منازل مردم ندارد و پیگیری‌ها از طریق سامانه و با استفاده از اطلاعات پرونده الکترونیک سلامت و کاملا رایگان انجام می‌شود.
او در ادامه تأکید می‌کند: به هر ترتیب با توجه به شرایطی که ما در کشورمان با آن روبه‌رو هستیم، این طرح، اقدامی انقلابی و مثبت و قابل‌تقدیر است و باید از وزارت بهداشت قدردانی کرد. هرچند برخی مخالف‌اند، چون معتقدند طرح مورداشاره باید ابتدا به‌صورت پایلوت اجرایی می‌شد اما در پاسخ به این مخالفت‌ها باید عنوان کنم ما در شرایط عادی و یک فرآیند برنامه‌ریزی شده و چندین ساله قرار نداریم و اجرای پایلوت، وقت طلایی ما برای مقابله با کرونا ویروس را به هدر می‌دهد. حتی ممکن است بعد از اتمام این طرح به‌صورت پایلوت، دوره پیک بیماری هم خاتمه یابد چرا که ظرف ۱۰ روز دیگر، روند صعودی بیماری، نزولی خواهد بود و روند افزایشی ندارد، آنگاه اجرای طرح به‌صورت عام فایده چندانی نخواهد داشت. منحنی بیماری تا یک مقطع زمانی رو به افزایش است و از یک جایی به بعد به سطح تعادل می‌رسد و بعد کم‌کم روند کاهنده خود را طی می‌کند.
«مره صدق» تصریح می‌کند: «فارغ از طرح‌های این‌چنینی بهترین راهکار برای هر بیماری عفونی در مرحله اپیدمی، رعایت بهداشت فردی است و حتی بهترین تجهیزات دنیا و دستگاه‌های کمک تنفسی به‌اندازه رعایت ساده اصول بهداشتی به ما کمک نمی‌کند، در علم پزشکی معمولا مرگ‌ومیرهای فراوان و خطرناک به خاطر نبودن تجهیزات پیشرفته نیست، بلکه به دلیل عدم رعایت اصول بهداشتی است و در بیمارستان‌ها نیز این مسئله ثابت شده و حتی درست اندازه نگرفتن علائم حیاتی در بیمارستان خطر بیشتری از نبودن فلان دستگاه اندازه‌گیری فشار مویرگی ریوی دارد. بنابراین ما در سطح عام جامعه باید حتما روی رعایت بهداشت فردی تکیه کنیم، شستشوی دست‌ها با آب و صابون در هر وعده، حداقل ۲۵ تا ۳۰ ثانیه بسیار مهم است. صابون باید تماس کامل با تمام سطوح دست داشته باشد و زیر ناخن‌ها شسته شود. حتی تأکید بر این است که روز در میان ناخن‌های فرد کوتاه شده و بلافاصله بعد از کوتاه شدن هم محل ناخن‌ها حتما شسته شود و فرد تلاش کند در خارج از خانه به سطوح دست نزند چون ویروس کرونا در زمره ویروس‌هایی است که علاقه زیادی به ماندن روی سطح دارد. هرچند از طریق تنفس هم ممکن است منتقل شود ولی به‌صورت آزاد، خیلی در فضا باقی نمی‌ماند.»
این پزشک توضیح می‌دهد: «اگر افراد وارد فضاهایی می‌شوند که خیلی از تمیزی و پاکی آن اطمینان ندارند، بهتر است از دستکش استفاده کنند و استفاده از ماسک برای کسانی که دارای علائم هستند، ضروری است. یعنی کسانی که تب کرده و سرفه و آبریزش بینی دارند تا از این طریق جلوی سرایت بیماری به دیگران گرفته شود، منتها این ماسک بیشتر از ۸ ساعت کارایی ندارد و با تعویض شود و به هیچ‌وجه افراد نباید به ماسک خود دست بزنند و آن را جابه جا کنند و باید مایعات و آب مصرف نمایند تا با مرطوب نگه داشتن دهان و امکان حرکت صحیح بزاق، ارگانیزم به‌جای ورود به سیستم تنفسی، وارد سیستم گوارشی شود. چنانچه دوز بالای ارگانیزم وارد سیستم گوارشی شود، اسید معده با آن مبارزه می‌کند. طبعا پیش‌آگهی بهتر از این خواهد بود که این دوز بالا وارد سیستم تنفسی شود، این‌ها نکاتی است که باید به آن دقت کرد و بی‌تردید هر فردی می‌تواند برای خود، بهترین تکنیک پیشرفته برای مقابله با ویروس کرونا باشد.»
«مره صدق» با اشاره به اینکه اجتناب از تراکم بسیار دارای اهمیت است، عنوان می‌کند: «حضور در محل‌های پرتراکم،اقدام بسیار خطرناکی است بنابراین در مکان‌هایی مثل سینماها و استادیوم‌های ورزشی و اماکنی که مردم به خاطر کم بودن فضا مجبورند نزدیک یکدیگر قرار بگیرند، رعایت بهداشت فردی کاهش می‌یابد و باید از حضور در این فضاها اجتناب کرد چون می‌تواند نقش بسیار مهمی در همه‌گیرتر شدن بیماری داشته باشد. حتی توصیه مهم‌تر این است که اگر افراد با بیماری‌هایی به غیر از کرونا می‌خواهند به بیمارستان مراجعه کنند، حتی‌الامکان به مطب‌های خصوصی رجوع نمایند که تراکم بیمار در این مکان‌ها کمتر بوده و بالطبع امکان آلوده بودن چنین مکان‌هایی کمتر از بیمارستان‌های عمومی است، این اقدام دو فایده دارد، اول اینکه حجم مراجعه به بیمارستان‌های عمومی به‌ویژه بیمارستان‌های معین درمان کرونا کاهش می‌یابد و در این صورت پزشکان فرصت رسیدگی به بیمارانی که واقعا به رسیدگی نیاز دارند را پیدا می‌کنند و دوم اینکه هرچه تراکم در آن مراکز کمتر باشد، امکان انتقال بیماری در مراکز درمانی کاهش پیدا می‌کند. ما در علم پزشکی اصلی داریم مبنی بر اینکه آلوده‌ترین جای دنیا، بیمارستان است و آلوده‌ترین قسمت بیمارستان بخش مراقبت‌های ویژه است.
بنابراین هرچه خودمان را از این محیط‌های آلوده دورتر نگه داریم بهتر است، این مسئله به این معنا نیست که وقتی احساس نیاز کردیم به بیمارستان مراجعه نکنیم منتها در شرایطی که امکان مداوای بیمار به‌صورت سرپایی وجود دارد یا به درمانگاه‌های مراجعه کنیم که ازدحام کمتری دارند و یا چنانچه امکانش را داشتیم به مراکزی مراجعه نماییم که خصوصی اداره می‌شوند و تراکم کمتری دارند تا امکانات موجود بیشتر صرف بیمارانی شود که بیشتر در شرایط فعلی به آن نیاز دارند.»
این عضو کمیسیون بهداشت مجلس تأکید می‌کند: «نکته دیگر، پرهیز از اضطراب شدید است، اضطراب باعث می‌شود، جنبه منطقی و عقلانی رفتارهایی که از انسان سر می‌زند، کاهش پیدا کند و انسان نکات بهداشتی را کمتر رعایت نماید و در عین حال خطر بیماری افزایش یابد. از سوی دیگر نباید فراموش کنیم که خطر آسیب رساندن کرونا به هرکدام از ما، خیلی بیشتر از خطر آسیب رساندن حوادث ترافیکی نیست، ما چندان از به خیابان رفتن و عدم رعایت سرعت نمی‌ترسیم منتها یک سری چیزها چون تازه وارد می‌شوند و نوپدید هستند، برای ما ایجاد اضطراب و نگرانی می‌کند بنابراین از نظر اعداد ریاضی، کرونا خیلی خطرناک نیست و بهتر است مردم آرامش خود را حفظ کنند و کمتر از خانه خارج شوند تا خطر انتقال بیماری در این روش کمتر شود، از سوی دیگر مسئولان صداوسیما باید برنامه‌های بهداشتی مبارزه با کرونا را مرتب و در ساعت‌های پیک پخش کنند و این برنامه‌ها به نحوی باشد که ایجاد اضطراب نکند و در کنار این موارد، برنامه‌های سرگرم‌کننده بیشتر شود تا بتواند خانواده‌ها را در خانه نگه دارد و افراد برای تفریح از منزل خارج نشوند. حتی خانواده‌ها مواد غذایی را خودشان در منزل تهیه کنند و از مراجعه به رستوران خودداری کرده و میزان رفت و آمدهایشان را در موارد غیرضروری به صفر برسانند و خریدهایشان را سه روز یک‌بار انجام بدهند تا نیازی نباشد که هر روز از منزل خارج شوند. از طرفی به آلودگی کارت‌های بانکی و اسکناس‌ها توجه کنند، البته امکان تمیز کردن کارت بانکی از تمیز کردن اسکناس راحت‌تر است بنابراین بهتر است خریدهایشان را از طریق کارت بانکی انجام بدهند.»
او تأکید می‌کند: «برخی ضمن تأکید بر رعایت اصول بهداشتی که به آن اشاره کردم از طرح مبارزه ملی با کرونا انتقاد کرده و بر اجرای شیوه‌های منسوخ نظیر قرنطینه اصرار دارند، حال آنکه با توجه به شرایطی که کشور ما با آن روبه‌روست، قرنطینه خیلی فرآیند مثبتی نخواهد داشت زیرا همیشه پیشگیری به‌صورت فعال، اثر بهتری دارد و اگر مردم خودشان مراعات کنند، میزان اثر گذاری‌اش به مراتب از قرنطینه بیشتر و بهتر خواهد بود. شاید قرنطینه یکی دو روز اول معنا داشته باشد و ما در حال حاضر وارد مرحله‌ای شده‌ایم که دیگر قرنطینه چندان مفهومی ندارد زیرا بیماری، اکثر قریب به‌اتفاق استان‌های کشور را درگیر کرده است و در حال حاضر یکی از مسائلی که هیئت دولت باید بیشتر به توجه کند، این است که منابع مالی لازم را در اختیار وزارت بهداشت قرار بدهد، آن‌هایی که در سطوح عالی دولت، بودجه‌ها را تخصیص می‌دهند باید بدانند که شرایط فعلی کشور ما، یک جنگ بهداشتی است بنابراین همان‌طور که در شرایط جنگی اکثریت توان مالی کشور صرف غلبه بر دشمن می‌شود، در حال حاضر هم با یک دشمن موزی و خاص طرف هستیم و لازم است به‌صورت ضروری و اضطراری هر کمک مالی به سمت وزارت بهداشت روانه شود اما متأسفانه ۵۸۰ میلیارد تومانی که برای وزارت بهداشت اختصاص داده‌شده، بسیار کم است و این رقم باعث رویش علامت سؤال در ذهن صاحب‌نظران شده که با این رقم، حتی یک بیمارستان صحرایی ویژه کرونا را هم نمی‌توان تأسیس کرد. درست است که دولت با مشکل مالی روبه‌روست، منتها برای مقابله با بحران کرونا، نیاز به یک پشتوانه مالی بیشتری است چون در سطوح تخصصی هزینه این بیماری بسیار بالاست و یک دستگاه تنفسی کمکی حداقل ۱٫۵ میلیارد قیمت دارد.»
بیش از دو ماه است که ویروس کرونا به جانِ مردم دنیا افتاده است، این ویروس از چین آغاز شد و خیلی زود به سایر نقاط جهان تسری یافت و حالا بالغ بر۶۰ کشور در خط مقدمِ مبارزه با سوغات نفسگیر سرزمینِ «اژدهای زرد» قرار دارند، از این رو هر کشوری به فراخور ظرفیت و امکاناتش و شیوه‌هایی که در مواقع بحرانی اتخاذ می‌کند، در حال آزمودن راهکارهای مختلفی است تا شاید بتواند از سرعت پیشروی و سیر صعودی این بیماری بکاهد، در ایران هم روش‌هایی برای نبرد تن‌به‌تن با این ویروس منحوس، اجرایی شده از تعطیلی‌ها و لغو و تعویق برنامه‌های مختلف تا تقلیل ساعت کاری و غربالگری مسافران در مبادی ورودی استان‌ها و آن‌طور که وزیر بهداشت گفته، «به‌جای اینکه بنشینیم تا ویروس سراغ ما بیاید، باید برویم و ویروس را قلع‌وقمع کنیم.»
تاکنون از سوی صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران حوزه بهداشت و درمان، میزان موفقیت راهکارهای اتخاذ‌شده از سوی کشورهای مختلف مورد ارزیابی قرار نگرفته و شاید هنوز برای قضاوت در این مورد مشخص کمی زود باشد. اما تا به اینجای کار می‌دانیم، رئیس‌جمهور کره جنوبی «وضعیت جنگی» علیه این ویروس اعلام کرده است. کره جنوبی یکی از کشورهایی است که با رشد سریع آمار مبتلایان روبه‌روست و تاکنون آمار مبتلایانش به بیش از چهارهزار و هشتصد مورد رسیده و بیش از ۳۰ نفر از بیماران نیز جان خود را از دست داده‌اند. تعطیلی مدارس و مراکز آموزش عالی و قرنطینه شهر دایه گو با ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر جمعیت و چهارمین شهر پرجمعیت این کشور که اصلی‌ترین کانون شیوع در کره جنوبی به شمار می‌رود از جمله اقدامات صورت پذیرفته است. همچنین به کارکنان نهادهای آموزشی توصیه‌شده از رفتن به محل کار خود اجتناب کنند و حتی به‌منظور پرهیز از تجمعات و فعالیت‌های مذهبی و گردهمایی‌ها، این فعالیت‌ها ممنوع اعلام شده است. کشور چین هم که با حدود ۸۰هزار مبتلا در صدر کشورهای دارای مبتلا به ویروس کرونا جای گرفته، سلسله تدابیری را اتخاذ کرده از ساخت بیمارستان ویژه در شهر ووهان و اعزام صدها پزشک و نیروی متخصص و داوطلب از سراسر چین و مراکز بهداشتی به مرکز حادثه تا ارائه خدمات خرید آنلاین و اینترنتی و از طرفی هیچ‌کس از آپارتمان خود خارج نمی‌شود و خود مأموران شبکه بهداشت و درمان با تجهیزات کامل از قبیل دستکش و ماسک، بسته را از پیک تحویل گرفته و تحویل می‌دهند. آن‌طور که حامد وفایی عضو هیئت‌علمی گروه زبان و ادبیات چینی دانشگاه تهران در یادداشت روز خبرگزاری ایسنا نوشته است: «تمام موتورهای جستجوی بومی و رسانه رسمی این کشور نسبت به درج پنجره‌های ویژه برای پرداختن به اخبار این ویروس اقدام نمودند؛ بازوی رسانه‌ای – تبلیغاتی دولت چین با طراحی نرم‌افزاری ویژه، امکان رصد آنلاین وضعیت کرونا در سراسر کشور فراهم کرده است.»
ایران هم از این قاعده مستثنی نبوده و از همان بدو ورود ویروس، راهکارهایی را به‌منظور مقابله در دستور کار قرار داده که البته به برخی از این راهکارها، نقدهایی نیز وارد است اما بنای پرداختن به هریک از طرح‌ها و نقاط ضعف و قوت‌اش را نداریم. فقط می‌خواهیم به تحلیل و واکاوی طرحی بپردازیم که پیش‌تر سعید نمکی، نوید اجرای آن را داده است. او طی روزهای گذشته از اجرای طرحی در قالب بسیج ملی کرونا به‌عنوان یکی از پیشتازان کشورهای شرق مدیترانه خبر داده و گفته است: «برای اولین بار به‌جای اینکه بنشینیم تا ویروس سراغ ما بیاید برویم و ویروس را قلع‌وقمع کنیم. این طرح با ۳۰۰هزار اکیپ آغاز شده است.»
با اعلام اجرایی شدن این طرح، واکنش‌های متفاوتی را از سوی مردم و کارشناسان حوزه بهداشت در رسانه‌ها و فضای مجازی شاهد بوده‌ایم، موافقان؛ این طرح را انقلابی و راهبردی توصیف کرده و معتقدند این اقدام سبب می‌شود، ویروس کرونا هرچه زودتر مهار شود و طرح مذکور را با واکسیناسیون فلج اطفال در سراسر کشور مقایسه کرده و ابراز می‌دارند، واکسیناسیون یک روز با کمک نیروهای بسیج انجام شد و حالا بسیج در طرح غربالگری می‌تواند در مقابله با کرونا مؤثر واقع شود.
* سراغ کسانی می‌رویم که دسترسی به خدمات درمانی ندارند
اما منتقدان چنین طرحی را هزینه‌بر و تقریبا غیر اجرایی می‌دانند و نسبت به پیامدهای نامطلوب آن هشدار می‌دهند و بر این باورند که ماهیت بسیج ملی مبارزه با کرونا با فلج اطفال و فشارخون متفاوت است و می‌تواند باعث انتقال و گسترش ویروس کرونا شود. بیژن بابایی پزشک و از فعالان حوزه سلامت در قامت منتقد به خبرگزاری ایرنا گفته است: «اگر این اکیپ‌ها قرار باشد به در خانه‌ها بروند، باید در هر خانه دستکش، گان و ماسکشان را برای جلوگیری از شیوع عوض کنند. سؤال اینجاست که این تجهیزات قرار است از کجا تأمین شود، در حالی که بسیاری از بیمارستان‌ها تجهیزات کافی ندارند. علاوه بر این اجرای چنین طرح بزرگی نیاز به جلسات و هماهنگی‌های بسیار دارد و زمان‌بر است و در این مدت تعداد مبتلایان بیشتر می‌شود.»
اما علیرضا وهاب‌زاده مشاور رسانه‌ای وزیر بهداشت پس از این نقدهای تند در زمینه شیوه اجرایی این سیاست عنوان کرده است: « اکیپ‌هایی که قرار است سلامت مردم را پایش کنند به هیچ عنوان در منازل مراجعه نمی‌کنند و اگر کسی خودسرانه به‌عنوان این گروه‌ها به منزل شما آمد از طرف وزارت بهداشت نیست و پلیس را در جریان بگذارید. این اکیپ‌ها از طریق سامانه هوشمند و سؤال و پرسش تلفنی در مورد سلامت، بیماران را شناسایی می‌کنند و همچنین با حضور در اماکن عمومی، ادارات دولتی و بخش‌های خصوصی هم‌وطنان پایش سلامت می‌شوند. حلقه‌های ورودی و خروجی شهر‌ها تنگ‌تر می‌شود و روستا نیز با کمک بسیج در این طرح شرکت خواهند کرد. افرادی که در این جریان مشخص شود که بیمارند با رعایت تمام نکات منتقل می‌شوند و تحت درمان قرار می‌گیرند و خانواده‌های آنها و افراد در تماس نیز آزمایش و بررسی می‌شوند، همچنین خانه‌ها و مکان‌هایی که حضور داشتند، ضدعفونی خواهد شد. اتباع خارجی هم با مراجعه به پایگاه‌های عمومی در سراسر شهر‌ها که اعلام و مستقر می‌شوند می‌توانند سلامت خود را بررسی کنند. به هر حال طرحی که هنوز اجرا نشده ایراداتش معلوم نیست.»
قاسم جان بابایی، معاون درمان وزارت بهداشت هم در گفت وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما به تشریح ابعاد طرح بسیج ملی شکست کرونا در کشور پرداخته و اعلام کرده است: قرار نیست دم خانه مردم برویم. از طریق اپ و سیستم‌های الکترونیکی، افراد مشکوک به کرونا را شناسایی می‌کنیم و سراغ کسانی می‌رویم که دسترسی به خدمات درمانی ندارند و یا مشکوک به کرونا ویروس هستند.»
* هر مرکز جامع سلامت بین ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر را پوشش می‌دهد
آخرین دستورالعمل‌های مربوط به این طرح روز گذشته بررسی و قرار شد طی ویدئو کنفرانس به روسای دانشگاه‌ها ابلاغ شود و به نظر می‌رسد تا ۴۸ ساعت پس از آن نیز اجرایی شود. در این طرح، هر بهورز حدود ۷۰۰ تا هزار نفر و هر پزشک خانواده نزدیک به ۱۲هزار نفر و هر مرکز جامع سلامت بین ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر را پوشش می‌دهد.
بهورزان با افراد تحت پوشش خود تماس گرفته و علائم را می‌پرسند، در صورتی که علائم مثبت باشد یک‌بار دیگر علائم توسط پزشک بررسی شده و فرد مشکوک فراخوان داده می‌شود تا به نزدیک‌ترین مرکز خانه بهداشت و… مراجعه کند.
علیرضا رئیسی، معاون وزیر بهداشت عنوان کرده است: «این که می‌گوییم خدمات را به خانه مردم می‌بریم به آن علت است که خدمات ما در منطقه‌ای انجام می‌شود که محل زندگی فرد نزدیکی زیادی به آن دارد. از سوی دیگر در صورتی که فردی باشد که امکان مراجعه به ما نداشته باشد، تیم ما پس از کسب اجازه از فرد به منزل او می‌روند و اقدامات لازم را انجام می‌دهند.»
گویا فرآیند بیماریابی، غربالگری، آموزش و همچنین پیگیری بیماران در طرح بیماریابی خانه به خانه با ۳۰۰هزار اکیپ مجهز، همگی بر اساس بستر پرونده الکترونیک سلامت برای افرادی که نیاز به خدمات دارند انجام می‌شود.
گفته می‌شود، عمده اقدامات در این طرح شامل، ضدعفونی کردن منازل کسانی که بیمار مبتلا داشته‌اند و ارائه خدمات بهداشتی پیشگیرانه به افراد خانواده است و ضدعفونی کردن و غربالگری اماکن عمومی، ادارات دولتی و خصوصی و ارائه خدمات غربالگری به کارکنان، ارائه خدمات و مشاوره بهداشتی در روستاها و مناطق دورافتاده و البته عمده اقدامات این طرح در شهرهای بزرگ از طریق سامانه‌های هوشمند و استفاده از ظرفیت پرونده الکترونیک سلامت خواهد بود که در صورت تشخیص و نیاز به خدمات بیشتر (با هماهنگی) مراجعه به منزل انجام خواهد شد.
به هر روی، همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، پس از اعلام طرح بسیج ملی مبارزه با کرونا از سوی وزیر بهداشت موجی از واکنش‌ها در رد و تأیید این اقدام صورت پذیرفت و اکنون برای بررسی بیشتر این طرح به انعکاس دیدگاه یکی از فعالان حوزه سلامت به‌منظور مبارزه با شیوع کرونا در کشور پرداخته‌ایم.
*طرح ملی مبارزه با کرونا، انقلابی و مثبت
«سیامک مره صدق»، دکتری متخصص جراحی عمومی و عضو کمیسیون بهداشت مجلس در واکاوی این طرح، تصویر روشن و مناسبی ارائه کرده و به «رسالت» می‌گوید: در طرح مبارزه ملی با کرونا نکات مثبتی وجود دارد، چون برای تعدادی از بیماران امکان مراجعه به بیمارستان و مراکز درمانی مقدور نیست و حتی طی سالیان گذشته در ارتباط با فرآیند ریشه‌کنی فلج اطفال به سراغ بیماران رفته‌ایم و در مورد بیمارانی که دچار امراض عفونی خاص نظیر سل می‌شوند، چنانچه در یک روستا و منطقه دورافتاده که دسترسی مناسبی به خدمات درمانی وجود ندارد، فردی دچار مرض سل شود، وظیفه خانه بهداشت آن منطقه است که هر روز به منزل بیمار مراجعه کرده و داروهای مورد نیاز را در اختیارش قرار دهد و این اقدام به روش بیماریابی برای بیماری‌های عفونی، جواب خودش را پس داده و روش مثبتی بوده منتها در مورد بیماری کرونا، میزان واگیر بیماری بالاست و کسانی که در آن طرح به‌عنوان مجری شرکت می‌کنند باید حتما آموزش‌های لازم را ببینند تا به ابزار انتقال ویروس از افراد آلوده و به افراد سالم تبدیل نشوند تا سلامت خود و خانواده آنها و سلامت جامعه را به خطر نیندازند، البته ظاهرا گفته شده وزارت بهداشت هیچ برنامه‌ای برای مراجعه حضوری به منازل مردم ندارد و پیگیری‌ها از طریق سامانه و با استفاده از اطلاعات پرونده الکترونیک سلامت و کاملا رایگان انجام می‌شود.
او در ادامه تأکید می‌کند: به هر ترتیب با توجه به شرایطی که ما در کشورمان با آن روبه‌رو هستیم، این طرح، اقدامی انقلابی و مثبت و قابل‌تقدیر است و باید از وزارت بهداشت قدردانی کرد. هرچند برخی مخالف‌اند، چون معتقدند طرح مورداشاره باید ابتدا به‌صورت پایلوت اجرایی می‌شد اما در پاسخ به این مخالفت‌ها باید عنوان کنم ما در شرایط عادی و یک فرآیند برنامه‌ریزی شده و چندین ساله قرار نداریم و اجرای پایلوت، وقت طلایی ما برای مقابله با کرونا ویروس را به هدر می‌دهد. حتی ممکن است بعد از اتمام این طرح به‌صورت پایلوت، دوره پیک بیماری هم خاتمه یابد چرا که ظرف ۱۰ روز دیگر، روند صعودی بیماری، نزولی خواهد بود و روند افزایشی ندارد، آنگاه اجرای طرح به‌صورت عام فایده چندانی نخواهد داشت. منحنی بیماری تا یک مقطع زمانی رو به افزایش است و از یک جایی به بعد به سطح تعادل می‌رسد و بعد کم‌کم روند کاهنده خود را طی می‌کند.
«مره صدق» تصریح می‌کند: «فارغ از طرح‌های این‌چنینی بهترین راهکار برای هر بیماری عفونی در مرحله اپیدمی، رعایت بهداشت فردی است و حتی بهترین تجهیزات دنیا و دستگاه‌های کمک تنفسی به‌اندازه رعایت ساده اصول بهداشتی به ما کمک نمی‌کند، در علم پزشکی معمولا مرگ‌ومیرهای فراوان و خطرناک به خاطر نبودن تجهیزات پیشرفته نیست، بلکه به دلیل عدم رعایت اصول بهداشتی است و در بیمارستان‌ها نیز این مسئله ثابت شده و حتی درست اندازه نگرفتن علائم حیاتی در بیمارستان خطر بیشتری از نبودن فلان دستگاه اندازه‌گیری فشار مویرگی ریوی دارد. بنابراین ما در سطح عام جامعه باید حتما روی رعایت بهداشت فردی تکیه کنیم، شستشوی دست‌ها با آب و صابون در هر وعده، حداقل ۲۵ تا ۳۰ ثانیه بسیار مهم است. صابون باید تماس کامل با تمام سطوح دست داشته باشد و زیر ناخن‌ها شسته شود. حتی تأکید بر این است که روز در میان ناخن‌های فرد کوتاه شده و بلافاصله بعد از کوتاه شدن هم محل ناخن‌ها حتما شسته شود و فرد تلاش کند در خارج از خانه به سطوح دست نزند چون ویروس کرونا در زمره ویروس‌هایی است که علاقه زیادی به ماندن روی سطح دارد. هرچند از طریق تنفس هم ممکن است منتقل شود ولی به‌صورت آزاد، خیلی در فضا باقی نمی‌ماند.»
این پزشک توضیح می‌دهد: «اگر افراد وارد فضاهایی می‌شوند که خیلی از تمیزی و پاکی آن اطمینان ندارند، بهتر است از دستکش استفاده کنند و استفاده از ماسک برای کسانی که دارای علائم هستند، ضروری است. یعنی کسانی که تب کرده و سرفه و آبریزش بینی دارند تا از این طریق جلوی سرایت بیماری به دیگران گرفته شود، منتها این ماسک بیشتر از ۸ ساعت کارایی ندارد و با تعویض شود و به هیچ‌وجه افراد نباید به ماسک خود دست بزنند و آن را جابه جا کنند و باید مایعات و آب مصرف نمایند تا با مرطوب نگه داشتن دهان و امکان حرکت صحیح بزاق، ارگانیزم به‌جای ورود به سیستم تنفسی، وارد سیستم گوارشی شود. چنانچه دوز بالای ارگانیزم وارد سیستم گوارشی شود، اسید معده با آن مبارزه می‌کند. طبعا پیش‌آگهی بهتر از این خواهد بود که این دوز بالا وارد سیستم تنفسی شود، این‌ها نکاتی است که باید به آن دقت کرد و بی‌تردید هر فردی می‌تواند برای خود، بهترین تکنیک پیشرفته برای مقابله با ویروس کرونا باشد.»
«مره صدق» با اشاره به اینکه اجتناب از تراکم بسیار دارای اهمیت است، عنوان می‌کند: «حضور در محل‌های پرتراکم،اقدام بسیار خطرناکی است بنابراین در مکان‌هایی مثل سینماها و استادیوم‌های ورزشی و اماکنی که مردم به خاطر کم بودن فضا مجبورند نزدیک یکدیگر قرار بگیرند، رعایت بهداشت فردی کاهش می‌یابد و باید از حضور در این فضاها اجتناب کرد چون می‌تواند نقش بسیار مهمی در همه‌گیرتر شدن بیماری داشته باشد. حتی توصیه مهم‌تر این است که اگر افراد با بیماری‌هایی به غیر از کرونا می‌خواهند به بیمارستان مراجعه کنند، حتی‌الامکان به مطب‌های خصوصی رجوع نمایند که تراکم بیمار در این مکان‌ها کمتر بوده و بالطبع امکان آلوده بودن چنین مکان‌هایی کمتر از بیمارستان‌های عمومی است، این اقدام دو فایده دارد، اول اینکه حجم مراجعه به بیمارستان‌های عمومی به‌ویژه بیمارستان‌های معین درمان کرونا کاهش می‌یابد و در این صورت پزشکان فرصت رسیدگی به بیمارانی که واقعا به رسیدگی نیاز دارند را پیدا می‌کنند و دوم اینکه هرچه تراکم در آن مراکز کمتر باشد، امکان انتقال بیماری در مراکز درمانی کاهش پیدا می‌کند. ما در علم پزشکی اصلی داریم مبنی بر اینکه آلوده‌ترین جای دنیا، بیمارستان است و آلوده‌ترین قسمت بیمارستان بخش مراقبت‌های ویژه است.
بنابراین هرچه خودمان را از این محیط‌های آلوده دورتر نگه داریم بهتر است، این مسئله به این معنا نیست که وقتی احساس نیاز کردیم به بیمارستان مراجعه نکنیم منتها در شرایطی که امکان مداوای بیمار به‌صورت سرپایی وجود دارد یا به درمانگاه‌های مراجعه کنیم که ازدحام کمتری دارند و یا چنانچه امکانش را داشتیم به مراکزی مراجعه نماییم که خصوصی اداره می‌شوند و تراکم کمتری دارند تا امکانات موجود بیشتر صرف بیمارانی شود که بیشتر در شرایط فعلی به آن نیاز دارند.»
این عضو کمیسیون بهداشت مجلس تأکید می‌کند: «نکته دیگر، پرهیز از اضطراب شدید است، اضطراب باعث می‌شود، جنبه منطقی و عقلانی رفتارهایی که از انسان سر می‌زند، کاهش پیدا کند و انسان نکات بهداشتی را کمتر رعایت نماید و در عین حال خطر بیماری افزایش یابد. از سوی دیگر نباید فراموش کنیم که خطر آسیب رساندن کرونا به هرکدام از ما، خیلی بیشتر از خطر آسیب رساندن حوادث ترافیکی نیست، ما چندان از به خیابان رفتن و عدم رعایت سرعت نمی‌ترسیم منتها یک سری چیزها چون تازه وارد می‌شوند و نوپدید هستند، برای ما ایجاد اضطراب و نگرانی می‌کند بنابراین از نظر اعداد ریاضی، کرونا خیلی خطرناک نیست و بهتر است مردم آرامش خود را حفظ کنند و کمتر از خانه خارج شوند تا خطر انتقال بیماری در این روش کمتر شود، از سوی دیگر مسئولان صداوسیما باید برنامه‌های بهداشتی مبارزه با کرونا را مرتب و در ساعت‌های پیک پخش کنند و این برنامه‌ها به نحوی باشد که ایجاد اضطراب نکند و در کنار این موارد، برنامه‌های سرگرم‌کننده بیشتر شود تا بتواند خانواده‌ها را در خانه نگه دارد و افراد برای تفریح از منزل خارج نشوند. حتی خانواده‌ها مواد غذایی را خودشان در منزل تهیه کنند و از مراجعه به رستوران خودداری کرده و میزان رفت و آمدهایشان را در موارد غیرضروری به صفر برسانند و خریدهایشان را سه روز یک‌بار انجام بدهند تا نیازی نباشد که هر روز از منزل خارج شوند. از طرفی به آلودگی کارت‌های بانکی و اسکناس‌ها توجه کنند، البته امکان تمیز کردن کارت بانکی از تمیز کردن اسکناس راحت‌تر است بنابراین بهتر است خریدهایشان را از طریق کارت بانکی انجام بدهند.»
او تأکید می‌کند: «برخی ضمن تأکید بر رعایت اصول بهداشتی که به آن اشاره کردم از طرح مبارزه ملی با کرونا انتقاد کرده و بر اجرای شیوه‌های منسوخ نظیر قرنطینه اصرار دارند، حال آنکه با توجه به شرایطی که کشور ما با آن روبه‌روست، قرنطینه خیلی فرآیند مثبتی نخواهد داشت زیرا همیشه پیشگیری به‌صورت فعال، اثر بهتری دارد و اگر مردم خودشان مراعات کنند، میزان اثر گذاری‌اش به مراتب از قرنطینه بیشتر و بهتر خواهد بود. شاید قرنطینه یکی دو روز اول معنا داشته باشد و ما در حال حاضر وارد مرحله‌ای شده‌ایم که دیگر قرنطینه چندان مفهومی ندارد زیرا بیماری، اکثر قریب به‌اتفاق استان‌های کشور را درگیر کرده است و در حال حاضر یکی از مسائلی که هیئت دولت باید بیشتر به توجه کند، این است که منابع مالی لازم را در اختیار وزارت بهداشت قرار بدهد، آن‌هایی که در سطوح عالی دولت، بودجه‌ها را تخصیص می‌دهند باید بدانند که شرایط فعلی کشور ما، یک جنگ بهداشتی است بنابراین همان‌طور که در شرایط جنگی اکثریت توان مالی کشور صرف غلبه بر دشمن می‌شود، در حال حاضر هم با یک دشمن موزی و خاص طرف هستیم و لازم است به‌صورت ضروری و اضطراری هر کمک مالی به سمت وزارت بهداشت روانه شود اما متأسفانه ۵۸۰ میلیارد تومانی که برای وزارت بهداشت اختصاص داده‌شده، بسیار کم است و این رقم باعث رویش علامت سؤال در ذهن صاحب‌نظران شده که با این رقم، حتی یک بیمارستان صحرایی ویژه کرونا را هم نمی‌توان تأسیس کرد. درست است که دولت با مشکل مالی روبه‌روست، منتها برای مقابله با بحران کرونا، نیاز به یک پشتوانه مالی بیشتری است چون در سطوح تخصصی هزینه این بیماری بسیار بالاست و یک دستگاه تنفسی کمکی حداقل ۱٫۵ میلیارد قیمت دارد.»
برچسب ها
داروی کرونا , کرونا , کووید19 , مبارزه با کرونا , مریم رمضانی , مقابله با کرونا
به اشتراک بگذارید
https://resalat-news.com/?p=18148
تعداد دیدگاه : دیدگاه‌ها برای بیم و امیدها برای شکست کرونا بسته هستند
- دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط رسالت در وب منتشر خواهد شد.
- پیام هایی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- پیام هایی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط باشد منتشر نخواهد شد.