انسيه ربيعي
سيل از جمله بلاياي طبيعي است که در کشور ما تازگي ندارد، اما افزايش تعداد آن و به زير آب رفتن شهرها و روستاها مسئله‌اي است که نگراني‌هايي را به همراه داشته است.
براساس آمار دفتر کنترل سيلاب و آبخوان‌داري سازمان جنگل هاي ايران، تنها در ميان سالهاي ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ بيش از يک هزار و ۱۳۹ سيل در ايران رخ داده است و در تاييد اين آمار کارشناسان گفته‌اند در دهه اخير نزديک به دو هزار سيل با حجم تخريب کم و زياد در کشور روي داده است.
اين سيلاب‌ها به دليل عدم رعايت مباحث کارشناسي در ساخت‌وساز سدها، تغيير کاربري پايين‌دست سدها، عدم لايروبي مسيل‌ها، ساخت و ساز در نزديکي
رودخانه ها و مسيل ها، تلفات جاني و تخريب بيشتري برجاي گذاشته است. نمونه اي از اين سيل را فروردين سال جاري در استان‌هاي فارس، لرستان، خوزستان و گلستان شاهد بوديم که موجب کشته شدن دهها نفرتخريب منازل و زمين هاي کشاورزي در استان‌هاي مختلف شد.
بي توجهي به هشدارها
حدودا سه‌سال پيش يک تحقيق علمي در مورد احتمال جاري شدن سيل در آق‌قلا هشدار داده بود که اکثر نقاط اين منطقه به زير آب خواهد رفت. اين تحقيق در سال ۱۳۹۵ توسط يک دانشجوي کارشناسي ارشد سازه‌هاي هيدورليکي، استاد گروه مهندسي آب و استاديار گروه مهندسي عمران دانشگاه تبريز صورت گرفت. نويسندگان مقاله با اشاره به سيل‌خيز بودن استان گلستان از گرگان‌رود به عنوان يکي از مهم‌ترين شاخه‌هاي سيل‌خيز اين استان نام برده‌ و با شبيه‌سازي تأثير سيل احتمالي بر آق‌قلا را بررسي کرده بودند.
با اين وجود اسماعيل نجار رئيس سازمان مديريت بحران جاري شدن سيل در گلستان را بارندگي شديد لاي‌روبي نشدن رودخانه‌ها و پر شدن سريع سدها دانست و گفت: «رودخانه‌ها گنجايش آن حجم از آب را نداشتند و لايروبي هم به دليل خشکسالي‌هاي گذشته مورد توجه قرار نگرفته بود. به دليل پر شدن سريع سدها و سر ريزشدنشان، بخش هايي مانند آق‌قلا زير آب رفتند.»
ازسوي ديگر عبدالرضا رحماني فضلي وزير کشور اظهار داشت: ‌«۲۵ استان ايران درگير سيل هستند که
خسارت‌ها در ۱۰ استان بسيار زياد ارزيابي مي‌شود.»
وي همچنين اذعان داشت: «به دليل کمبود تعداد ايستگاه‌هاي سازمان هواشناسي، داده‌هاي ما کم است که مي‌بايست دقت پيش‌بيني‌ها را با توجه به امکانات بالا ببريم و با ارائه اطلاعات درست و تحليل‌هاي دقيق اعتماد مردم را جلب کنيم.»
وقتي شايعه حرف اول را مي‌زند اما در سيلاب اخير برخي از آب گل‌آلود ماهي گرفته و مدعي شدند دليل اصلي بارش‌هاي سيل‌آسا «بارورکردن» ابرهاست. از دو سال پيش طرح «باروري ابرها» در استان‌هاي آذربايجان‌شرقي و غربي چهارمحال و بختياري، يزد، فارس، کرمانشاه
خراسان ‌جنوبي و اصفهان اجرا شد که همچنان نتايج آن در حالا بررسي است. در اينباره احد وظيفه، مديرکل
پيش‌بيني و هشدارسريع سازمان هواشناسي به رسالت گفت: «بيان اين مسئله که سيل اخير به دليل بارورکردن ابرهاست، شايعه اي بيش نيست و نمي توان چنين بارشي را زير سايه باروري ابرها برد. کجاي دنيا توانسته‌اند با باروري ابرها کار مشخصي انجام دهند؛ اگر مستندي در اين زمينه وجود داشته باشد مي توان به آن استناد کرد.»
وي در پاسخ به اين سوال که آيا باروري ابرها در ميزان بارش باران موثر است اظهار داشت: «اين موضوع به هيچ وجه ثابت شده نيست، البته مخالفان و موافقان زيادي دارد و اختلاف نظرها به دليل اين است که به لحاظ شهودي هنوز چيزي بر کسي ثابت نشده است که «بارور کردن ابرها» مي تواند تاثيري در ميزان بارش يک ناحيه داشته باشد. در هيچ نقطه از جهان نتواستند با باروري ابرها درصدد رفع خشکسالي برآيند و شايد بتوان تنها تاثير يک تا دو درصدي در ميزان بارش يک ناحيه کوچک را به بارور کردن ابرها نسبت داد.»
در همين راستا رضا بيات، کارشناس آبخيزداري در نظري موافق به رسالت گفت: « اکثر اين بارش‌ها داراي پيش‌بيني قبلي بودند، ولي بارش‌هاي ناشي از باروي معمولا قابل رهگيري و پيش بيني نيستند و همچنين محلي بوده و گستره کمي دارند، بنابراين باروري ابرها در سيل اخير نقش نداشته است.»
وي در ادامه تاکيد کرد: «سيل هاي اخير و موارد گذشته نشان داده که در کل کشور احتمال سيل وجود دارد (حتي در مناطق خشکي مثل سيستان و کرمان) که دليل عمومي آن علاوه بر بارش‌هاي سنگين و ناگهاني دخالت‌هاي نادرست انسان در طبيعت و تخريب پوشش گياهي اطراف شهرها، روستاها و اشغال مسير سيلاب است. مديريت بحران استان‌ها مي‌بايست
بيش از پيش‌ به اين مسئله توجه ‌کنند و راه‌هاي برون‌رفت از اين خطرهاي احتمالي را از روش‌هاي کارشناسي پيش‌بيني نمايند تا از ميزان خسارت‌ها به مقدار قابل‌توجهي کاسته ‌شود.»

و اما خسارت
بارش هاي اخير در بيش از ۲۰ استان باعث آبگرفتگي سيلاب ، آسيب‌هاي جزيي و سنگين شده است. دستگاههاي مختلف نسبت به در نظر گرفتن اعتباراتي براي جبران خسارات سيل زدگان اطلاع رساني کرده اند.
از ميزان خسارت هاي وارد شده به اين مناطق آمار و ارقام متفاوتي ارائه مي شود اما نمي توان عدد دقيقي را براي خسارت ها عنوان کرد چرا که بعضي از آسيب ها در دراز مدت خود را نشان مي دهند.
درباره ميزان آسيب‌‌هاي واردشده علي ابراهيمي عضو کميسيون کشاورزي مجلس در گفت‌وگو بارسالت اظهار داشت: « طبق برآورد وزير جهاد کشاورزي فعلا نمي توان
روي اعداد و ارقام ريالي که عنوان مي‌شود تکيه کرد. در حال حاضر گفته مي شود هفت‌هزار ميليارد تومان در بخش کشاورزي خسارت وارد شده ولي اين رقم را نمي توان به عنوان يک رقم قطعي به حساب آورد چراکه ميزان خسارت ابعاد مختلف دارد. ميزان محصول دهي؛ ميزان درصد خرابي زمين ها، احياي زمين‌ها و احياي تاسيسات آبياري نوين از جمله مواردي است که در يک بازه زماني مشخص خواهد شد.» نماينده مردم شازند در مجلس شوراي اسلامي در ادامه عنوان کرد: « در استان گلستان بيشترين آسيب به باغات و مزارع پنبه وارد شده است. در مازندران نيز عمدتا باغات آسيب ديده اند و چون سيل در غرب استان مازندران و استان گلستان بود خسارات جدي در زمين هاي برنج کاري مشاهده نشد. در خوزستان نيز به مزارع گندم که بيشترين محصول اين استان است خسارت وارد شده، البته در خوزستان بخش صنعت و تاسيسات هم آسيب جدي ديده اند، ولي زمين هاي گندم از محصولات شاخص اين استان است البته در جنوب کشور بارندگي هاسبب شد که کشت ديم بهتري داشته باشيم و نگراني درباره کاهش توليد گندم و برنج وجود ندارد.»
وي با اشاره به زمان لازم براي احياي اراضي و باغات در اين مناطق اظهار داشت: « در اين مناطق بعضا باغاتي با عمر درختان ۱۵ساله به‌طور کامل از بين رفته‌اند بنابراين احياي زمين هاي کشاورزي شايد حدود يكسال ولي باغات نزديک به چهار سال زمان نياز دارند تا بتوانند خود را براي محصول دهي آماده کنند.»

راهکار چيست؟
درحال حاضر دو سامانه هشدار سريع سيل در ايران راه‌اندازي و عملياتي شده است. نخستين سامانه در حوضه «کارون» بزرگ و ديگري در حوضه‌هاي استان گلستان، گيلان و قمرود است. هدف اصلي و نهايي از اجراي سامانه‌هاي هشدار سيل، ارايه داده‌ها و محصولات آنلاين به سازمان مديريت بحران کشور به‌عنوان متولي اصلي مديريت سيلاب در شرايط اضطراري و ساير دستگا‌ه‌ها و کاربران است. اما بيات کارشناس آبخيزداري تنها ايجاد سامانه هشدار سيل را کافي ندانست و به رسالت گفت: « مديريت جامع حوزه آبخيز به عنوان ابزاري کاربردي در تنظيم روابط بين بهره‌برداري و نگه داري از منابع طبيعي، مديريت بارش و سيل به‌شمار مي رود و تناسب اراضي، تعيين کاربري هاي شايسته هر منطقه، بهبود وضعيت پوشش گياهي، و اقدامات مديريتي و قانوني براي حفظ حريم و آزاد‌سازي بستر سيلابي رودخانه و عدم‌تغيير کاربري ها در کنار داشتن سامانه‌هاي هشدار سيل مي‌تواند به‌عنوان يکي از بهترين و مؤثرترين روش هاي غيرسازه‌اي مورد استفاده قرار ‌گيرد.» با توجه به اينکه به اعتقاد برخي کارشناسان سال‌جاري شروع ترسالي براي کشور خواهد بود لازم است بيش از هر زمان ديگري دولت و سازمان مديريت بحران تدابير لازم را در نظر بگيرند تا کمتر شاهد خسارات اين چنيني باشيم.