روند تولید علم در دنیا و ایران همواره در جریان کمیت و کیفیت قرار داشته است و برترین کشورهای دنیا نیز ابتدا با افزایش کمی تولیدات علمی خود سعی کردند که جایگاه مناسبی در تولید علم دنیا پیدا کنند و پس از آن کیفیت تولیدات خود را عمق بخشیدند.

پیشرفت علمی جمهوری اسلامی ایران تا اندازه‌ای قابل توجه بوده است که رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاه‌ها با ایشان در ۸ خرداد ۹۸ بر این موضوع تاکید کردند و یادآور شدند: پیشرفت‌های دانشگاهی تاکید به معنای واقعی کلمه چشمگیر است؛ این را نبایستی مورد غفلت قرار داد. اینکه من تأکید می‌کنم روی این قضیه، به خاطر جریانی است که راه افتاده، نه فقط در ایران [بلکه] در دنیا، برای کوچک کردن، سبک کردن و بی‌ارزش نشان دادن حرکت عظیم علمی کشور.

ایشان به نکته بسیار مهمی در این زمینه اشاره کردند که برنامه‌ای به منظور زیر سوال بردن پیشرفت‌های علمی کشور در حال انجام است. ایشان فرمودند: «الان در دنیا دارد روی این کار می‌شود؛ پول خرج می‌کنند، برنامه‌ریزی می‌کنند؛ یک نمونه‌اش این برنامه ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد است درباره ایران در سال ۲۰۴۰ و زیر سوال بردن پیشرفت‌های علمی کشور و کارهای مهم دانشگاهی کشور است.»

مقام معظم رهبری همچنین به تلاش‌های بیگانگان در برابر قدرت علمی ایران اشاره کرده و خاطرنشان کردند: «مقاله نوشته‌اند و در مقاله تصریح کرده‌اند که پیشرفت علمی ایران مایه نگرانی است؛ این را صریحاً نوشتند: «پیشرفت علمی ایران مایه نگرانی است»؛ مایه نگرانی کیست؟ معلوم است؛ قدرتهای استعمارگر، قدرتهای متجاوز و سلطه‌گر که حیاتشان به سلطه بر ضعفا است، نمی‌توانند ببینند که یک کشوری در یک موقعیّت حسّاسی مثل موقعیت کشور ما، خودش را از ضعف نجات بدهد و به قوت و قدرت برسد؛ مایه نگرانی آنها است.»

دانشگاه استنفورد در پروژه ایران ۲۰۴۰ درباره موضوعاتی با عناوین خروجی علمی ایران، کمبود آب در ایران، بانک مرکزی در ایران، مشکل اقتصادی، دینامیک جمعیت ایران، چشم انداز گاز طبیعی، برق و انرژی تجدیدپذیر در ایران، ارزیابی زمین و بارش برای کشاورزی و آینده نفت ایران و تأثیرات اقتصادی آن چندین گزارش آینده نگارانه تهیه کرده است.

نویسندگان این گزارش‌ها ادعا کرده اند پروژه ۲۰۴۰ استنفورد ایران یک ابتکار دانشگاهی است که تحقیقات مربوط به مسائل اقتصادی و فنی مربوط به توسعه بلند مدت ایران را و پیامدهای احتمالی آنها در آینده را ارزیابی می‌کند. در بخش گزارش خروجی علمی ایران با آنکه به افزایش تعداد مقالات علمی ایران اذعان شده اما ادعا کرده است که رشد علمی ایران بیشتر در بخش کمی رخ داده است.

اما بررسی خروجی تولید علم ایران در پایگاه‌های معتبر علمی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران یک دهه است از مرز کمی گرایی صرف عبور کرده است و گام در پله شانزدهم دنیا از نظر تولید علم گذاشته است. این تولید علم به اذعان معتبرترین پایگاه‌های استنادی علمی دنیا در بحث کیفیت رشد ۷ درصدی را نسبت به رشد جهانی تجربه کرده است.

رشد ۷ درصدی تولید علم با کیفیت ایران نسبت به رشد جهانی

پایگاه اسکوپوس (Scopus) یکی از نمایه‌های استنادی معتبر و شناخته شده در دنیا است که اطلاعات کتاب‌شناختی بیش از ۶۰ میلیون سند را از حدود ۵ هزار ناشر علمی در سراسر جهان و بیش از ۱۶ هزار و پانصد مجله علمی پژوهشی را در خود جای داده است.

اسکوپوس همه حیطه‌های علوم را بررسی می‌کند و نسبت به سایر مراجع شبیه خود ۲۰ درصد پوشش بیشتری دارد و از همین رو یکی از مراجعی است که می‌توان بر اساس آن میزان تولید علم هر کشور در مقایسه با سایر کشورها و میزان استنادات و تولید علم با کیفیت را در آن بررسی کرد.

تازه‌ترین بررسی‌های میزان تولید علم جمهوری اسلامی ایران بر اساس منابع پایگاه اسکوپوس نشان می‌دهد تعداد مقالات ایران از ۸ هزار و ۳۴۸ مقاله در سال ۲۰۰۵ به ۶۰ هزار و ۵۷۵ مقاله در سال ۲۰۱۸ رسیده است، این در حالی است که تعداد مقالات دنیا در سال ۲۰۰۵ حدود یک میلیون و ۹۰۶ هزار و ۵۳۶ مقاله بوده است و در مدت ۱۳ سال تا سال ۲۰۱۸ به تعداد سه میلیون و ۵۶ هزار و ۸۴۲ مقاله رسیده است.

در مقایسه با دنیا، تعداد کل مقالات دنیا در سال ۲۰۱۷ میزان سه میلیون و ۱۰ هزار و ۵۳۴ مقاله بوده که در سال ۲۰۱۸ این میزان به تعداد سه میلیون و ۵۶ هزار و ۸۴۲ مقاله رسید. بنابراین دنیا از نظر تعداد مقالات رشد ۱.۵۴ درصدی را تجربه کرده است اما در مقابل جمهوری اسلامی ایران در تعداد مقالات رشد قابل توجه ۷.۹۷ درصدی داشته است.

البته امروزه نگارش مقاله به تنهایی به معنای تولید علم نیست بلکه تولید علمی با کیفیت محسوب می‌شود که در معرض نقد و نظر دیگران قرار گیرد و در صورت مورد توجه بودن به آن ارجاع شود. این موضوع با ابزاری با عنوان استنادات می‌تواند ملاک سنجش کیفیت مقالات قرار گیرد.

سهم ایران از کل استنادات دنیا نیز رشد مناسبی را تجربه کرده است به گونه‌ای که سهم ۰.۳ درصدی ایران از کل استنادات دنیا در سال ۲۰۰۵ به سهم ۲.۶ درصدی از کل استنادات دنیا رسیده است و همین امر نشان دهنده افزایش کیفیت مقالات منتشر شده از سوی محققان ایرانی بوده است.

شیب بسیار تند تولید علم برتر ایران در فاصله زمانی ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۸

نمودار تعداد مقالات یک درصد برتر (تولید علم برتر) ایران در فاصله زمانی ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که این تعداد از ۲۵ مقاله در ۲۰۰۵ به یک هزار و ۱۰۰ مقاله برتر در سال ۲۰۱۸ رسید و جمهوری اسلامی ایران شیب بسیار تندی را در تعداد مقالات برتر تجربه کرد.

تعداد مقالات پنج درصد برتر (پر استناد) ایران در پایگاه اسکوپوس نیز نشان می‌دهد که ایران در این بخش هم با رشد قابل توجهی روبرو بوده است. این میزان مقالات از ۲۴۱ مقاله در سال ۲۰۰۵ به رقم ۵ هزار و ۲۵۳ مقاله در سال ۲۰۱۸ رسیده که رشدی ۲۱ برابری را نشان می‌دهد.

آمار بررسی‌های اسکوپوس نشان می‌دهد تعداد مقالات ۱۰ درصد برتر (پر استناد) ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۸ نیز رشد ۲۱ برابری که بسیار قابل توجه بوده را تجربه کرده است. از این رو از تعداد ۵۵۷ مقاله پر استناد در سال ۲۰۰۵ به تعداد ۱۲ هزار و ۲۵۲ مقاله پر استناد رسید.

مجلات دنیا نیز از نظر اسکوپوس رده بندی شده‌اند و تعداد مقالاتی که در مجلات ۲۵ درصد برتر منتشر شده‌اند نیز در بررسی‌های این پایگاه مورد توجه قرار گرفتند و در این بخش تعداد مقالات ایرانی رشدی ۱۰ برابری داشته‌اند به گونه‌ای که تعداد مقالات جمهوری اسلامی ایران در مجلات ۲۵ درصد برتر از ۲ هزار و ۳۳۷ مقاله در سال ۲۰۰۵ به ۲۳ هزار و ۶۳ مقاله در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

ضمن اینکه جایگاه نخست تعداد انتشارات علمی در منطقه به ایران تعلق دارد. ایران توانسته است علاوه بر اسکوپوس در نمایه‌نامه «وب آو ساینس» نیز جایگاه مهمی را در میان کشورهای منطقه از آن خود کند.

گزارش ۲۰۱۸ نمایه «وب آو ساینس» نیز نشان می‌دهد که ایران ۱۰۴ مقاله داغ در این پایگاه داشته که نسبت به گزارش پیشین ۱۴ مقاله افزایش داشته است. از دیدگاه انتشار مقاله‌های داغ ایران در جایگاه ۲۳ جهان و دوم منطقه است.

همچنین، در گزارش ۲۰۱۸ «وب آو ساینس» نشان می‌دهد که ۱۹۳۸ مقاله پژوهشگران ایرانی پراستناد شده است که نسبت به ۱۶۹۵ مقاله در ویرایش پیشین پیشرفت داشته است. از دیدگاه انتشار مقاله‌های پراستناد ایران در جایگاه ۳۰ جهان و سوم منطقه جای گرفته است.

در این باره نیوساینتیست نیز به عنوان یکی از مراکز اطلاع رسانی علمی دنیا اعلام کرده است در یک دوره ۳۰ ساله از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ میلادی، رشد خروجی‌های علمی ایران ۱۱ برابر بیشتر از متوسط جهان و بیش از هر کشور دیگری بوده است.

رشد خروجی‌های علمی ایران ۱۱ برابر بیشتر از متوسط جهان

سایماگو لب (Scimago Lab)، از مراکز علم‌سنجی جهانی که توان علمی کشورها را با شاخص‌های گوناگون ارزیابی می‌کند رتبه ۱۶ ایران در جهان را از نظر شمار انتشارات علمی اعلام کرده است.

طی دو دهه اخیر، رتبه ایران در شمار انتشارات علمی، پیوسته بهبود یافته و طبق فهرست سایماگو از جایگاه ۵۱ جهان در سال ۱۹۹۷ به جایگاه ۱۶ در سال ۲۰۱۷ رسیده است. در یک دوره ۳۰ ساله از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۰ میلادی، رشد خروجی‌های علمی ایران ۱۱ برابر بیشتر از متوسط جهان و بیش از هر کشور دیگری بوده است.

بر اساس آخرین آمار پایگاه سایماگو که از تولیدات علمی کشورهای مختلف جهان مبتنی بر داده‌های اسکوپوس ارائه داده است، مشخص شد که ایران در سال ۲۰۱۷ میلادی با تولید ۵۴ هزار و ۳۸۸ مدرک در تمام رشته‌های موضوعی در جایگاه ۱۶ تولید علم جهان نشسته است.

از مجموع ۵۴ هزار و ۳۸۸ مدرک، تعداد ۵۱ هزار و ۴۱۴ مدرک قابل استناد گزارش شده است. تعداد استنادهای مربوط به مدارک ایران در همین سال نیز ۲۸ هزار و ۸۱۳ استناد بوده است. برای ایران، تعداد خود استنادی نیز برابر با ۱۴ هزار و ۱۴۰ مورد و استناد به هر مدرک ۰.۵۳ و شاخص اچ نیز ۲۵۷ است. ایران در میان کشورهای خاورمیانه نیز رتبه اول تولید علم را به خود اختصاص داده است.

جمهوری اسلامی ایران ایران در فاصله سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۷ یعنی در طی ۲۲ سال گذشته، تعداد ۴۴۸ هزار و ۷۹ مدرک تولید کرده که تعداد مدارک قابل استناد ۴۳۴ هزار و ۶۵۶، تعداد استنادها ۳۳۶ هزار و ۹۷۹، تعداد خود استنادی یک میلیون و ۲۳۲ هزار و ۵۶۳، تعداد استناد به هر مدرک ۷ هزار و ۵۲ و شاخص اچ ایران در این بازه زمانی نیز ۲۵۷ است.

افزایش تعداد دانشمندان برتر کشور

پایگاه استنادی وب آو ساینس (WOS) هر ساله فهرست پر استناد ترین پژوهشگران دنیا را در فرآورده‌ای به نام پژوهشگران پر استناد (Highly Cited Researchers) منتشر می‌کند. در این فهرست پژوهشگران تأثیرگذار در سطح دنیا که با دریافت میزان استناد بالا، نقش پر رنگی در انتقال علم و دانش در عرصه بین المللی ایفا می‌کنند، مشخص و معرفی می‌شوند.

این فهرست تنها مقالات پراستناد در مجلات حوزه علوم و علوم اجتماعی را مورد بررسی قرار می‌دهد که در پایگاه وب.آو.ساینس در بازه زمانی ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ منتشر و مورد استناد قرار گرفته اند. فهرست سال ۲۰۱۸ در حدود ۶ هزار پژوهشگر را به عنوان پژوهشگر پراستناد در سطح دنیا معرفی کرده است.

اطلاعات مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس نشان می‌دهد که تنها در سال ۲۰۱۸ تعداد ۱۶ محقق ایرانی جز یک درصد اول فهرست برترین دانشمندان هستند که عملکرد تحقیقاتی استثنایی از خود نشان داده اند و استنادات آنها در ۱ درصد وب آو ساینس رتبه بندی شده است. این تعداد نسبت به سال ۲۰۱۷ این تعداد به بیش از دو برابر رسیده است.

پژوهشگران برگزیده بیش از آنکه با کمیت تولید علمشان شناخته شوند به کیفیت تولیدات علمی شأن شناخته می‌شوند. این گروه از پژوهشگران توانسته اند مرجعیت دنیای علم را کسب کنند