از نيمه تابستان گذشته ايم، تابستاني که با تمام گرمايش زماني است براي فراغت خصوصا براي دانش آموزان و دانشجويان تا در اين ايام اوقات فراغت خود را به هر سبک و سياقي که مي خواهند بگذرانند. در تعريف اوقات فراغت اينگونه آمده است که «اوقات فراغت همان زمان‌هايي است که فرد يا افراد با توجه به علايق و سليقه خود فعاليتي را انتخاب مي‌کنند و با شوق و انگيزه انجام مي‌دهند و به سرانجام مي‌رسانند به عبارتي اوقات فراغت به معناي گذراندن زمان بيكاري اقشار مختلف به بهترين و دلنشين ترين نوع همراه با بهره مندي از مولفه ها و فراگيري غير مستقيم اصول انساني و اجتماعي است.» اما آنچه در اين تعريف جايش خالي است نياز به سازماندهي و هدايت اين اوقات است تا بهترين بهره را براي کساني به دنبال داشته باشد که شايد جز همين ايام زمان ديگري براي رسيدگي به امور مورد علاقه و شايد هم مورد نياز خود نداشته باشند.
لذا آنچه که امروز در جامعه اسلامي ما بسيار مورد نياز است لزوم برنامه ريزي منسجم براي اين مهم است چرا که در دين مبين اسلام سفارش اکيدي بر استفاده بهينه از فرصت‌ها شده. «رسالت» حول همين محور و در خصوص «کمبود اوقات فراغت و عدم برنامه ريزي براي اين مسئله» به بررسي اين موضوع پرداخته است.
بايد به اين نکته اشاره داشت که قطعا کسي نمي‌تواند منکر تأثير اجتناب پذير اوقات فراغت بر نشاط جامعه شود مخصوصا که باعث کاهش آسيب‌ها و ناهنجاري‌هاي اجتماعي و هم پيشگيري از آن مي‌ شود اما آنچه که مورد بحث ماست اين است که کمبود اوقات فراغت و به عبارتي پر نکردن اوقات فراغت در هر سني به ويژه براي نوجوانان و جوانان خطري جدي و در عين حال آسيبي خاموش است که به آرامي فرهنگ‌هاي غلط را جايگزين فرهنگ ناب ايران اسلامي خواهد کرد. در توضيح اين مسئله بايد به پر شدن اوقات فراغت توسط گوشي ها و تبلت ها و البته فضاي مجازي در شکل ها و مدل هاي مختلف از فيس بوک و تلگرام تا اينستاگرام و ديگر
شبکه هاي مجازي اشاره کرد، فضايي که به دليل کم رنگ بودن حضور مسئولان فرهنگي و اجتماعي سرزمين‌مان جاي خود را به رواج فرهنگ و اعتقادات بيگانه در ميان جوانان داده و مي دهد.
اوقات فراغت نيازمند برنامه ريزي
با اين حال مطابق نظر کارشناسان تعليم و تربيت، برنامه ريزي مي تواند گام هاي بلند و موثري در ساماندهي اوقات فراغت بدهد و مسير بسياري از نوجوانانمان را براي ادامه راهشان روشن نمايد. مقام معظم رهبري مي فرمايند: «شيوه‌ کار تعليم و تربيت را، و عمدتاً تعليم را، جوري بکنند که جوان دانش‌آموز ما همه‌ وقت و توان و قدرت و استعداد و نيروي فکري و جسمي‌اش، صرف همين اوراقي که در اين کتاب هست نشود؛ گاهي اين‌جوري است؛ انسان مي‌بيند که همه‌ قدرت جسمي و روحي و فکري و عصبي [دانش‌آموز]، صرف همين کتاب مي‌شود؛ نه فراغت تفريح پيدا مي‌کند، نه فراغت ورزش پيدا مي‌کند، نه فراغت کارهاي انقلابي پيدا مي‌کند؛ خب اين يک ايراد است؛ کاري کنند که دانش‌آموز ما فراغت پيدا کند. البتّه اين، کار يک روز و دو روز نيست، اين کار نيازمند برنامه‌ريزي است. ممکن است امروز و فردا دست ندهد امّا بايد دنبال بکنند که اين کار بشود. بچّه‌ها را بايد انقلابي بار بياورند؛ پس فرصت کار انقلابي بدهند، فرصت تفکّر انقلابي بدهند».
مولاي متقيان، امام علي (ع) هم زمان را فرصتي مي دانند که همانند ابر از افق زندگي مي‌گذرد و در ادامه مي‌فرمايند: مواقعي که فرصت‌هاي خيري پيش مي‌آيد غنيمت بشماريد و از آنها استفاده کنيد.
يوسف قنبري استاديار برنامه ريزي در مقاله اي اينگونه به اهميت اوقات فراغت مي پردازد که : «اوقات فراغت به معناي زمان استراحت، آسايش، آرامش و زمان آزاد مي باشد که هر فردي به ميل خود از آن استفاده مي نمايد.استفاده بهينه از ايام فراغت نقش بسزايي در بهداشت رواني افراد جامعه خواهد داشت. با توجه به جوان بودن جامعه کنوني ما و رشد روزافزون انواع انحرافات ، لازم است که به مسئله مهم اوقات فراغت توجه ويژه‌اي نمود تا بتوان با پر نمودن اوقات فراغت در جهت مطلوب و رشد ارزش‌هاي اجتماعي و اسلامي،از انحرافاتي که نسل جوان را تهديد مي کند، به نحو مطلوبي جلوگيري به عمل آورد .»
خطر تهاجم فرهنگي بيخ گوش جوانانوي در ادامه اين مقاله مي نويسد : «امروزه قشر جوان جامعه که بيشتر تحت تأثير تهاجم فرهنگي قرار دارد بايد مورد توجه قرار گيرد تا از رواج تفريحات انحرافي در اين قشر بتوان پيشگيري به عمل آورد.با اشراف بر اين موضوع، اين پژوهش سعي دارد با استفاده از روش هاي اسنادي و کتابخانه اي و بهره گيري ازمتون اسلامي ، ضرورت واهميت برنامه‌ريزي اوقات فراغت بر مبناي آموزه ها
و فرهنگ اسلامي را مطرح کند؛ تا شايد بتوان گامي در راستاي جهت گيري برنامه ريزي ها و تغييرديدگاه مسئولان مبتني بر فرهنگ اسلامي برداشت.»
حجت‌الاسلام محمدعلي تهوري، پژوهشگر و کارشناس ارشد آسيب‌هاي اجتماعي هم در همين خصوص به رسالت مي گويد: ابتدا بايد به اهميت اوقات فراغت توجه داشته باشيم و نحوه مديريت اين مهم و ديگر مسائل در مرحله بعد قرار مي‌گيرد.
اين پژوهشگر آسيب‌هاي اجتماعي بيان مي کند: اوقات فراغت هر سني برنامه خود را مي‌طلبد.قطع مسلم است که اوقات فراغت کودکان جدا از اوقات فراغت نوجوان است و اوقات فراغت نوجوانان متفاوت از اوقات فراغت جوانان است. به عنوان نمونه با توجه به روايات ديني ما بايد فرزند را تا هفت سالگي رها کنيم تا بازي کند و در اين فضا است که مي‌توانيم توانمندي‌هاي آنها را کشف کنيم و رشد دهيم و کودک ما در حالت آزاد و رها بودن نسبت به حالت کلاسيک و آموزشي بهتر ياد مي‌گيرد. بنابراين در هفت سال اول زياد سيستم آموزشي براي آنها تعريف نکنيم و در اين رها بودن است که حس کنجکاوي آنها برانگيخته مي‌شود و در رشدشان اثرگذار است.
وي اين مهم را اينگونه تحليل مي کند: در نگاه ديني وقتي که اوقات فراغت را عنوان مي‌کنيم منظور زمان‌ها و ساعت‌هاي آزاد فرزندان ماست. نوجوان ما در زمان‌هايي جدا از اوقات فراغت، بخش آموزشي را فرا گرفته و فضاي تعليمي را که موضوعات مختلفي را در برمي‌گيرد ديده است و به عبارتي تعليم شکل گرفته است اما بعضي اوقات همان بحث تعليم را در معناي کلاسيک در اوقات فراغت مي‌گنجانيم و بدون در نظر گرفتن علايق، نوجوان‌مان را به کلاس زبان يا درس ديگري مي‌فرستيم که در اين صورت اوقات فراغت را از بين برديم چرا که اين يک دوره تعليم است نه اوقات فراغت و اگر فرزند ما نياز به تعليم دارد بايد در همان فصل و زمان خودش انجام شود و جدا از اوقات فراغت است.
برنامه اي آزاد يا سخت گيرانه! مسئله کدام است؟
تهوري برخلاف برخي کارشناسان تعليم و تربيت که اعتقاد به برنامه ريزي جزء به جزء ساعت‌هاي فراغت دارند اوقات فراغت را ايامي مي داند که فرزند ما کاملا از نظر برنامه‌اي آزاد باشد و اين امکان براي او وجود داشته باشد که پيگير فعاليت‌هاي سالم مورد علاقه خود شود، وي ادامه مي دهد: اما متأسفانه تنها عنوان اوقات فراغت را استفاده مي‌کنيم و در عمل اين ايام را تبديل به مدرسه مي‌کنيم. در حالي که اوقات فراغت فرصتي است که روابط اجتماعي فرزندان ما شکل بگيرد و با هم سن و سال‌هاي خود ارتباط برقرار کند و به ورزش و تفريح و نشاط خود بپردازد.
اين پژوهشگر آسيب‌هاي اجتماعي تاکيد مي کند: متأسفانه با تصور اينکه استفاده بهتري از اوقات فراغت ببريم اين اوقات را تبديل به کلاس‌هاي تعليمي مي‌کنيم در حالي که تعريف اوقات فراغت اين نيست و نوجوان و جوان ما همان اندازه که به تعليمات نياز دارند به نشاط و تفريح و تبادل انديشه با هم سن و سالان خود هم نياز دارند اما ما آسيب وارد مي‌کنيم و در عمل آنها را از مفهوم واقعي اوقات فراغت جدا مي‌کنيم و به عبارتي ماهيت اوقات فراغت را عوض مي‌کنيم و اين آسيبي است که در اين حوزه اتفاق مي‌افتد و اين آسيب يکي از نتايج عدم برنامه ريزي است.
تباهي در تلف شدن اوقات فراغت
وي با بيان اينکه بايد براي اوقات فراغت فرزندانمان حرمت قائل شويم ادامه مي دهد: بايد برنامه ريزي به گونه‌اي انجام شود که آسيب زا نباشد به عبارتي چنانچه مراقب آسيب‌هاي اوقات فراغت باشيم همين اوقات فراغت مي‌تواند نتيجه عکس دهد و آينده فرزندانمان را تباه کند که خطري جدي براي خانواده‌ و جامعه است.
تهوري معتقد است: براي جلوگيري از آسيب، بايد ابتدا بستر و محيط ‌هاي سالم را فراهم کرد تا فرزندانمان با افراد سالمي ارتباط بگيرند و نکته ديگر اينکه کاري يا فعاليتي را انجام ‌دهند که همسو با علايق و سليقه خودشان است و در اين صورت حتي اگر کار فني باشد با خود نشاط و تفريح به همراه دارد و همان لذتي را مي‌برند که به عنوان نمونه از بازي فوتبال مي‌برند.
وي بيان مي کند: بنابراين وقتي که نوجوان ما به انتخاب و علاقه خود و البته آگاهانه فعاليتي را در اوقات فراغت انجام مي‌دهد قطعا موفق‌تر است اما وقتي از قبل کلاس‌هاي تعليمي براي فرزندانمان ترسيم مي‌کنيم انتظار نتايج مطلوب هم نبايد داشته باشيم.
اين کارشناس ارشد آسيب‌هاي اجتماعي با تأکيد بر مواظبت از آسيب‌هاي اجتماعي مي گويد: بخشي از آسيب‌هاي اوقات فراغت با آموزش‌ها و گفت‌وگوهايي که انجام مي‌شود و توانمندي‌هايي که در شخصيت و تفکر نوجوان شکل مي‌گيرد برطرف مي‌شود. بايد محيط را مراقبت کرد و در محيط هاي سالمي مانند فضاهاي فرهنگي و فضاي بسيج بهتر مي‌توان از اوقات فراغت بهره برد چرا که بستر و شرايط خوبي فراهم شده است.
*مسئوليت در قبال اوقات فراغت از منظر دين
علي اکبر قرباني دکتراي روانشناسي عمومي و محقق در اين زمينه هم در خصوص اوقات فراغت و لزوم برنامه ريزي و توجه بدان به رسالت مي گويد: همان اندازه که انسان، به رعايت الگوهاي ديني تعهد دارد، در برابر توجه به اوقات فراغت نيزمسئول است. اوقات فراغت مسئله اي است که نه تنها از منظر دين بلکه از منظر علم هم با اهميت بوده و نياز به توجه و برنامه ريزي براي آن مهم شمرده شده است.
اين روانشناس به آرامش رواني جامعه در پس داشتن اوقات تفريح و فراغت سالم اشاره کرده و مي گويد: اوقات فراغت تنها به معناي گذراندن زمان بيكاري نيست بلکه اين مهم مي تواند نشاط آور و زماني براي شارژ فکري، روحي و رواني افراد جامعه باشد پس بسيار مهم است که چگونه گذرانده شود. لذا اگر با آگاهي و دانش با آن روبه رو نشويم و برنامه اي سنجيده و منظم براي رويارويي با آن نداشته باشيم دچار صدمات و ضررهاي جبران ناپذيري خواهيم شد.
اين کارشناس ابراز مي کند: در بحث اوقات فراغت و اثرات آن بر بهداشت رواني دانش آموزان بايد اشاره کرد که حسن گذران اوقات فراغت تضمين کننده سلامت و بهداشت رواني انسان است. چرا که اشتغال مستمر و بدون وقفه فکري و عملي موجب خستگي جسمي و ذهني مي گردد. به گونه اي که فرد به تدريج نشاط و سرزندگي خود را از دست مي دهد. در واقع فشارهاي ناشي از اشتغال ممتد ذهني و جسمي نه تنها ممکن است با از دست رفتن نشاط و تعادل حياتي فرد همراه باشد بلکه در مواقعي عامل مهمي براي بروز بسياري از اختلالات رواني خواهد شد.
آرامش رواني در پس مطلوبيت اوقات فراغت
قرباني تاکيد مي کند: اينکه مکان هايي براي تفريح سالم افراد ساخته شده و در زمان فراغت از کار در دسترس همگان قرار گيرد و از طرفي در ايام تابستان که زمان فراغت از تحصيل دانش آموزان و دانشجويان است براي بهتر گذراندن آن و عدم ابطالش به جوانانمان همسو با علايق و سلايقشان راه نشان دهيم بزرگترين کمک را در حق آنها انجام داده ايم تا بتوانند به آرامش رواني مطلوبي دست يابند.
گذران اوقات فراغت تاثيرات مهمي بر زندگي فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و حتي سياسي نوجوانان و جوانان و خانواده هاي آنها دارد زيرا همين زمان هاي اوقات فراغت هويت هاي جديدي را براي افراد رقم مي زند كه با آينده وي و كشور ارتباط مستقيم دارد.
با اين حال بنا به آنچه مطرح شد همچنين نظر برخي ديگر از كارشناسان، اوقات فراغت تنها برگزاري كلاس هاي آموزشي نيست بلكه بايد فضايي فراهم شود كه كودكان، نوجوانان و جوانان ما با روحيه نشاط و شادابي به دنبال مشاركت اجتماعي و فراگيري آموزش هاي غير مستقيم انساني و اجتماعي باشند كه اگر اين مهم محقق شود، موفق عمل كرده ايم و نسل آينده موفقي را در كشور خواهيم داشت.