| جواد سعيد تهراني |
امام جعفر صادق(ع) ششمين اختر فروزان آسمان امامت و ولايت هستند که در زمان خويش به نام صادق، عالم و دانشمند آل محمد(ص) شهرت داشتند. ايشان بعد از رحلت پدر بزرگوارشان، امام محمد باقر(ع) که در سال ۱۱۷هجري توسط عوامل حکومتي بني اميه مسموم و شهيد شده‌بودند، عهده‌دارمقام امامت و ولايت جهان تشيع شدند.
شرايط سياسي و اجتماعي
ظلم و ستم حکام و عوامل بني‌اميه در حق مردم و مخصوصاً نسبت به خاندان رسالت و امامت که از زمان امام محمد باقر(ع) موجب بروز شورش‌هايي در جاي جاي حکومت اسلامي شده‌بود، در زمان امامت امام جعفر صادق(ع) تشديد شد. از يک طرف حاکميت، اقتدار گذشته را از دست داده ‌بود و از طرف ديگر سخت‌گيري نسبت به اين دو امام همام کاهش يافته‌بود. لذا امامان يادشده از اين فرصت طلايي براي توسعه‌ آموزش معارف ديني و علوم اسلامي بهره جسته و دانشمنداني تربيت کردند که پايه‌گذار انقلاب بزرگ فرهنگي، علمي، و اجتماعي در امت اسلامي شدند.
مبارزه با شبهات ديني
درعهد امام صادق(ع) به سبب گسترش عرصه‌ فکر و انديشه، فرقه‌هاي مختلفي اعم از عوامل حکومتي و يا گروه‌هاي فکري مستقل(ngo) به وجود آمدند و دشمنان اسلام با دامن زدن به اختلافات عقيدتي و طرح شبهات ديني تلاش مي‌کردند تا جاذبه‌ اسلام را براي رهپويان طريق هدايت کم‌رنگ نمايند.
امام صادق(ع) به‌عنوان جانشين خدا در زمين مي‌بايست مدبرانه و هوشمندانه با اين نا‌بساماني‌ها مبارزه کرده و جويبار اسلام را که از قله‌هاي زلال معرفت نبوي نشات گرفته و با نثار خون‌هاي پاک اجداد طاهرينشان، از دسيسه‌هاي دشمنان محفوظ مانده ، موانع پيش‌رو را برطرف کرده و در صراط مستقيم الهي آن را روان سازد تا تشنگان حقيقت با نوشيدن آن، با همه‌ي وجود، سيراب از حيات طيبه‌ الهي گردند. اين فرصت استثنايي به خاطر درگيري‌هاي حکام بني‌اميه با مخالفان براي امام فراهم شد. امام به دور از کشمکش‌هاي سياسي، تمام هم خود را صرف تربيت دانشجويان و دانش پژوهان نمود تا آنجا که تعداد شاگردان آن حضرت را بالغ بر چهار هزار نفر ذکر کرده‌اند.
نکته‌ لطيف اين است که دانشجويان آن حضرت لزوما براي فراگيري فقه شيعه حضور پيدا نکرده‌بودند، تعداد قابل توجهي از آنان در رشته‌هاي نجوم، زيست شناسي، تاريخ اديان، فيزيک، شيمي، رياضيات، پزشکي، و داروسازي نزد آن حضرت تلمذ مي‌کردند. آوازه‌ دانشگاه امام صادق(ع) در آن زمان تا آنجا شهرت يافت که علاقمندان به کسب دانش و پژوهش از نقاط دور و نزديک با مشقات فراوان خود را به کلاس درس ايشان در مدينه مي‌رساندند.
در خبرها چنين نقل شده که شاگردان برجسته‌ امام صادق(ع) و کلاً تربيت‌شدگان مکتب معصومين(ع) از مجموعه‌ معارف و مباحث، چهارصد کتاب تاليف نموده‌اند که به چهارصد اصل معروف شد بعدها همين تاليفات، منبع محدثين و فقهاي بزرگ شيعه
براي تدوين کتب اربعه شيعه (کافي، من لا يحضره الفقيه، تهذيب، و استبصار) گرديد.
نخبه هاي علمي آن عصر
از نخبه‌هاي علمي آن عصر که از محضر امام صادق(ع) خوشه‌چيني نمود، جابربن حيان شيميدان معروف است که بيش از صد کتاب در زمينه‌
علوم گوناگون بخصوص رشته‌هاي عقلي‌، طبيعي، و شيمي دارد و در قرون وسطي به زبان‌هاي مختلف ترجمه و قرن‌ها در دانشگا ‌هاي اروپا مورد استفاده بوده‌است اما اين موضوع توسط غربي‌ها کتمان مي‌گردد.
امام صادق رئيس مذهب شيعه
مجموعه مباحثات وگفت‌وگوهاي فقهي، دفاع از اصول وارزش‌هاي اسلامي و پاسخ هاي آن حضرت به شبهات و مسائل مطروحه، شرايط استثنايي را براي آن حضرت فراهم نمود به‌طوري که بعدها پيروان امام علي (ع) به نام مکتب و مذهب جعفري و امام جعفر صادق به عنوان رئيس مذهب شيعه در تاريخ ثبت وضبط گرديد.
اقتدار بني عباس و آغاز ستمگري
فرصت مغتنمي که نصيب امام صادق (ع) شده‌بود ديري نپاييد. زيرا از طرفي منصور عباسي بر سرزمين‌هاي اسلامي سيطره پيدا کرده‌‌‌بود و از طرف ديگر احساس بي‌نيازي نسبت به اهل بيت عصمت و طهارت موجب غرور او شده‌بود. لذا به منظور سرکوب معارضان متوسل به ايجاد رعب و خفقان در جامعه شد و براي توجيه حرکت ددمنشانه‌اش ادعا کرد که هنوز فرزندان علي(ع) شمشيرهاي خود را غلاف نکرده‌اند. البته امام صادق در هر مجالي نسبت به افشاگري جنايات حاکمان اقدام و جامعه را به وظيفه‌ براندازي جباران هدايت مي‌نمودند.
هراس منصور از موقعيت امام صادق(ع)
منصور از موقعيت ممتاز امام صادق در جامعه سخت در اضطراب بود و بارها اظهار مي‌داشت که عظمت امام صادق را نمي‌تواند تحمل کند.
لذا در اواخر عمر شريف آن حضرت محدوديت‌هاي زيادي براي ايشان ايجاد کرد. از آن جمله دستور داد حضرت را از مدينه به بغداد احضار و تحت نظر بگيرند. در همين ارتباط جمعي از منسوبين حضرت و تعدادي از علويين را بازداشت و شکنجه و سپس به شهادت رساند و سرانجام پس از اهانت و شکنجه‌هاي روحي و رواني به تحريک منصور عباسي، آن حضرت در سن ۶۵ سالگي و در سنه ۱۴۸ هجري مسموم و به جوار رحمت حق شتافت.
کلامي حکيمانه از آن حضرت
فرموده‌اند”مسلمان و مومن به کمال مطلوب دست نمي‌يابد مگر آن که سه خصلت در او ظهور و بروز داشته‌باشد:
۱٫در امر دين به شناخت کافي دست‌يابد.
۲٫در امور اقتصادي، موازنه و ميانه‌روي را از دست ندهد و با حسن تدبير و برنامه‌ريزي حرکت کند.
۳٫در پيش‌آمدها و حوادث، خويشتن‌دار و شکيبا باشد.