| جواد سعيد تهراني|
از ويژگي هاي مهم اسلام که نقش موثري در رشد وتوسعه جامعه بشري داشته پاسخگو بودن به نياز هاي مادي ومعنوي انسان است.
دو عنصري که بيش از همه موجب رشد وتوسعه انسان شده علم پروري واخلاق است که اين حقيقت در کلام امير مومنان امام علي (ع)چنين بيان شده: ايها الناس اعلمو ا ان کمال الدين طلب العلم والعمل به،مردم آگاه باشيد کمال دين در تحصيل دانش وعمل به آن است. ابتدا نقش دانش را در رشد وتوسعه انسان بررسي مي کنيم.
*نگاه اسلام به علم ودانش
در فرهنگ اسلام براي چند گروه از جامعه جايگاه ويژه اي منظور شده است که ازجمله آنان، پيامبران، مجاهدان، نيکوکاران ونيز دانشمندان است. خداوند در قرآن مي فرمايد: يرفع الله الذين آمنوا منکم والذين اوتوا العلم درجات (سوره مجادله آيه ۱۱) خداوند مومنان را رفعت مقام بخشيدوصاحبان علم وانديشه درجات برتري دارند. اين آيه شريفه مقدمه اي دارد که خداوند خطاب به مومنان مي فرمايد: هرگاه از شما خواسته شود که از جايتان برخيزيد، برخيزيد که احتمال داده اند پيام آيه شريفه اين باشد، هرگاه دانشمندي به جمع شما وارد شد به‌احترام او قيام کنيد.
*علم نور است
علم هديه وتفضل الهي است که در قرآن با لفظ اوتوا العلم آمده است ولذا در جامعه اسلامي، صاحبان علم همواره از جايگاه رفيعي برخوردار مي باشند. امام صادق(ع)مي فرمايد:العلم نور يقذفه الله في قلب من يشاء. علم نوري است که خداوند از روي عنايت در قلب هر کسي که اراده کند مي تاباند وحتي خشيتي که در ارتباط با خدا جايگاه بلندي دارد ثمره علم ودانش معرفي شده است. انما يخشي الله من عباده العلماءسوره (فاطر آيه۲۸). اگر چه دراسلام دانش به‌صورت مطلق فضيلت به حساب مي آيد اما به لحاظ کاربردي دانشي توصيه شده که د ر مسير صلاح وسعادت جامعه از آن استفاده شود.
*مسئوليت پذيري
درقرآن مجيد مي خوانيم:ولاتقف ما ليس لک به علم ان السمع والبصر والفواد کل اولئک کان عنه مسئولا(بني اسرائيل ۳۶) اي پيامبر، هرگز از پي آنچه علم نداري مرو، آگاهانه قدم بردار زيرا چشم وگوش ودل آدمي در پيشگاه الهي بايد پاسخگو باشد
*تجليل از دانشمندان
در ارتباط با تجليل از دانشمندان پيامبر اسلام مي فرمايد:وقتي خداوند براي ملتي نيکي بخواهد خردمندانشان را بر آنان فرمانروا مي سازد ودانشمندان ميانشان قضاوت مي کنند وثروت را به‌دست بخشندگان آنان مي دهد.
*نقش اخلاق در رشد وتوسعه انسان
پيامبر گرامي اسلام بعد از دعوت مردم به توحيد ومبارزه باشرک با شعار«انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» ماموريت خود را آغاز کرد. (من براي پايه گذاري وتوسعه زيبايي هاي اخلاقي برانگيخته شده ام). پيامبر با رفتار خود چگونگي مبارزه با رذيلت هاي اخلاقي را به مردم آموزش مي داد، همچنين در تعاملاتش بامردم نقش کرامت هاي اخلاقي را درسعادت فرد و جامعه تبيين مي فرمود. هرگاه به احکام عبادي اسلام بنگريم مشاهده مي کنيم بعد اخلاقي به‌عنوان يک شاخص تعيين کننده در احکام رعايت شده است براي مثال در اقتصاد آزاد که سود وبهره از جمله اهداف اساسي است واصولا در تجارت آزاد بحث مفاسد ومصالح اخلاقي مطرح
نمي شود اما در اقتصاد اسلامي سود وبهره زماني مشروع ومباح است که با دستورات اخلاقي اسلام مغايرت نداشته باشد ولذا سودجويي از راه احتکار وارتشاءوکلاهبرداري وقمار و … در اسلام تحريم شده است وکساني که از راه هاي نامشروع کسب درآمد نمايند قانونا تحت تعقيب قرار مي گيرند.
*اهتمام اسلام به اشتغال و کارآفريني
نبي مکرم اسلام مردم را به فعاليت هاي صحيح اقتصادي تشويق مي نمود و توليد کنندگان وکارآفرينان را به پاداش هاي اخروي دلگرم
مي فرمود .هرگاه پيامبر باخبر مي شدند که فردي سربار ديگري است وتن به کار نمي دهد اورا مذمت کرده وتاکيد مي فرمودند که تحصيل معاش از طريق حلال بر همه لازم است وهر کس بايد از دسترنج خود زندگي را ادامه دهد وکساني را که به خاطر تن پروري و ولگردي بر ديگران تحميل مي شوند مورد لعن وخشم الهي وبيگانه نسبت به روح اسلام معرفي مي نمودند .به طور کلي در اسلام کار واشتغال که متضمن منافع فرد وجامعه است مورد تاييد اسلام مي باشد مشروط بر اين که جنبه هاي قانوني واخلاقي آن رعايت شده باشد .
*اهتمام اسلام به فخرزدايي عصر جاهليت
در اسلام برتري هاي قبيله اي، قومي وشخصي که در صدر اسلام ودر جاهليت آن عصر به شدت رواج داشت وامروز نيز درجاهليت مدرن نيز جا و مقامي دارد مردود شناخته شده وسوره مبارکه تکاثر در همين ارتباط نازل شده است . در اسلام منحصرا برتري انسان ها از راه تقوا وخود کنترلي تعريف شده خداوند در قرآن مي فرمايد: ان اکرمکم عندالله اتقاکم. آنان که با تقوا ترند
نزد خداوند محبوب تر ومقرب ترند. با نگاه قرآن مجيد تفاخرات باطل ناشي از انحطاط اخلاقي است ولذا به‌شدت مورد نکوهش قرار گرفته است وکرامت وبزرگواري رادر کسب کمالات معنوي بیشتر وسر سپردگي به درگاه رب العالمين معرفي مي نمايد .
*اهتمام اسلام در دفاع از آزادي واقعي انسان
پيامبر اسلام منادي آزادي در جامعه بشري است. درنظام الهي اسلام، انسان در انتخاب شغل، مسکن وعقيده آزاد است. در اين مکتب هر آنچه تحت عنوان استعمار و استثمار در دنيا انجام مي شود مغاير با اخلاق اسلامي بوده و مردود است. طعم شيرين آزادي را بيشتر انسان هايي مي چشند که در گذشته در چنگال قدرتمندان وچپاولگران در اسارت به سر مي بردند. ديکتاتور هايي که جز هوي وهوس و قلدر مآبي هيچ مرزي را قبول ندارند. اسلام هر کجا پاگذاشت سيطره اين دژخيمان را شکست ومحکوم نمود و آزادي که نعمت بي بديل زندگي است براي بشريت به ارمغان آورد.
در نظام الهي که پيامبر اسلام به‌خاطرآن مبعوث شد دارايي و آبرو وخواسته هاي مشروع و استقلال و ابتکار انسان ها در لواي آزادي وعدالت اجتماعي بايد محفوظ باشد وکساني که با افسار گسيختگي وخودسري وسوء استفاده از عنوان آزادي، در نظم جامعه اختلال ايجاد مي کنند بايد ار جامعه طرد گردند تا زمينه رشد وتوسعه فرد وجامعه درسايه تعليمات حيات بخش اسلام فراهم شود.