رضا صفري
INSTEX مکانيسمي است که ۳ ماه از ثبت آن مي‌گذرد. ولي هنوز اجرايي نشده‌است. بنابراين نمي‌تواند الگوي مناسبي براي تعاملات مالي باشد. در مقابل، توافق‌هاي بانکي از جمله پيمان پولي دوجانبه، روش‌هايي هستند که امتحان خود را پس داده‌اند. نزديک به يک سال از خروج آمريکا از برجام مي‌گذرد. اروپايي‌ها که قول تامين منافع ايران در برجام را در نبود امريکا داده بودند، عملا گامي در اين مدت برنداشتند. اروپايي‌ها در مهر ماه سال گذشته وعده ايجاد يک ساز و کار ويژه مالي براي دور زدن تحريم‌هاي امريکا عليه ايران را دادند. اين ساز و کار پس از ۴ ماه در بهمن‌ماه ۹۷ تحت عنوان INSTEX (ابزار پشتيبان مبادلات تجاري) معرفي شد. اما ماهيت INSTEX با آنچه اروپا وعده‌اش را داده بود؛ تفاوت داشت. INSTEX در واقع يک ساز و کار ويژه مالي براي تهاتر اقلام بشردوستانه است که قرار نيست تحريم‌هاي امريکا را نقض کند. طبق اظهارات سيدعباس عراقچي، معاون وزير امور خارجه با گذشت بيش از ۳ ماه از ثبت INSTEX هنوز اين ساز و کار فعاليتي حتي در زمينه اقلام بشردوستانه نيز انجام نداده‌است. اما در اين ميان با توجه به ناکارآمدي واضح INSTEX، دولتمردان قصد دارند اين ساز و کار حداقلي را الگوي خود در رابطه با بقيه کشورها قرار دهند. در اين راستا حميد بعيدي‌نژاد، سفير ايران در انگليس در توئيتي نوشت ايران با ديگر کشورها از جمله ترکيه، عراق، روسيه، چين، هند، سوئيس و ديگران براي راه‌اندازي ساز و کارهاي مشابه INSTEX جهت توسعه روابط اقتصادي دوجانبه توافقات مهمي را به اجرا مي‌گذارد. ايرنا، خبرگزاري وابسته به دولت نيز در يادداشتي INSTEX غيراروپايي را راهي براي عبور از تحريم‌هاي آمريکا معرفي کرد.

توافق‌هاي بانکي به جاي الگو قرار دادن INSTEX
​​​​​​​با توجه به اينکه رابطه ايران با کشورهايي که بعيدي‌نژاد در توئيتر ذکر کرد، رابطه‌ نزديکتري است و اين کشورها نسبت به اروپا با ايران همراهي بيشتري دارند،
مي توان به جاي استفاده از ساز و کار حداقلي مانند INSTEX از مکانيسم‌هاي قوي‌تر با ظرفيت بيشتر استفاده کرد. مي‌توان به جاي راه‌اندازي شرکت تسويه براي تهاتر، روابط بانکي تشکيل داد و آن را تقويت کرد. به عنوان مثال عبدالناصر همتي، رئيس بانک مرکزي در سفر چند ماه قبل خود به عراق خبر از توافق بانکي با عراق داد. طبق اين قرارداد، بانک مرکزي ايران در عراق حساب‌هاي يورويي و ديناري خواهد داشت و مبادلات گاز و نفت با اين حساب‌ها انجام خواهد شد. همچنين شرکت‌هاي عراقي مي توانند در بانک هاي ايراني حساب افتتاح کنند و مبادلات خود را با دينار انجام دهند.
روسيه نيز چند سال قبل خواستار ايجاد پيمان پولي دوجانبه با ايران شده‌بود. اما متاسفانه بانک مرکزي و دولت اقدامي را در اين زمينه انجام ندادند.
پيمان پولي دو جانبه با ترکيه نيز بعد از خروج‌آمريکا از برجام متوقف شده‌است! بعد از متوقف شدن اجراي اين پيمان که در حجمي بسيار پايين‌تر از ظرفيت ممکن خود کار مي کرد، ترکيه اصرار به اصلاح اين پيمان با توجه به شرايط جديد (بازگشت تحريم‌هاي آمريکا) و ادامه فعاليت اين پيمان را داشته‌است، ولي با کمال ناباوري بانک مرکزي قدمي براي ادامه اين پيمان برنداشت!
از طرفي ايران هم‌اکنون مکانيزم‌هاي تهاتري با ظرفيت بسيار بالاتر از INSTEX با بعضي کشورها دارد. به عنوان مثال چند ماه قبل يان کانگ هيان، معاون سياسي وزير خارجه کره‌ جنوبي در سفري که به تهران داشت با عراقچي ديدار کرد. در اين ديدار توافق شد مکانيسم تراکنش‌هاي تجاري دوجانبه بر پايه‌ وون (ارز کره‌ جنوبي) از طريق حساب‌هاي بانک مرکزي در بانک‌هاي ووري بانک و بانک صنعت کره‌ جنوبي دوباره راه‌اندازي شود.
يک مکانيسم مالي مشابه مکانيسم کره‌ جنوبي نيز با هند برقرار شد که براساس معافيت دولت هند فعاليت مي کند. علاوه بر کره‌ جنوبي و هند، بانک کونلون چين نيز هم‌اکنون به روابط بانکي خود با ايران ادامه مي‌دهد.
متاسفانه دولت به جاي توجه به ظرفيت‌هاي موجود در ايجاد روابط بانکي، ساز و کاري را الگوي گسترش روابط مالي خود با ديگر کشورها قرار داده‌است که هنوز اجرا نشده و طبق اعتراف خالقين آن قرار نيست تحريم‌هاي امريکا را نقض کند. فاجعه زماني رخ خواهد داد که دولت بخواهد ساز و کارهاي مشابه INSTEX را ذيل INSTEX اروپايي تشکيل دهد. در اين صورت شاهد تسلط کامل اروپا بر تمام تعاملات مالي خارجي خود خواهيم بود. دولتمردان بايد تمرکز خود را بر روي ايجاد روابط بانکي دو جانبه با کشورهاي مختلف قرار دهند تا بتوانند با تحريم‌ها مقابله کنند و از آثار آن بکاهند.