حکايت يک يا چند درخت نيست، حکايت يک جنگل است، جنگلي که قامت سبز درختانش در تبِ شعله ها مي سوزند. البته چنين رويدادي، دست کم در شمار اتفاقات نادر به شمار نمي رود اما به غايت نامبارک است و فاجعه بارتر آنکه پيامد اين اتفاق؛ كاهش استحصال كربن و توليد اكسيژن، ويراني توان گياهي و زيست توده و چه بسا انتشار گازهاي گلخانه اي است و شايد تا حدي بتواند روند گرم شدن کره زمين و تغييرات اقليمي را تشديد و تسريع کند.
مي گويند، آتش سالانه به جان ۱۰ تا ۲۰ هزار هكتار از جنگل هاي كشور مي افتد و تاکنون بالاترين ميزان وسعت جنگلي كه بر اثر وقوع حريق سوخته، حدود ۴۲ هزار هكتار بوده است. بنابراين دامنه پيامدهاي زيست محيطي آن مي تواند به وسعت سوختن يک جنگل باشد. برهمين اساس اهل نظر و کنشگران اين عرصه، هريک روايت خود را از تأثير آن بر روي کره زمين ارائه مي دهند. به قول «مصطفي خوش نويس»، عضو هيئت علمي تحقيقات جنگل ها و مراتع و آبخيزداري، «وقتي گونه هاي سوزني برگ ها از جمله ارس، سرو و كاج بر اثر وقوع آتش مي سوزند ديگر به طور كامل از بين مي روند يعني آن درخت ارسي كه بر اثر آتش سوزي مي سوزد ديگر شانس ريشه جوش و تنه جوش نخواهد داشت در حالي كه گونه اي مانند زالزالك بعد از حريق، اين شانس را دارد كه از روي كنده، طوقه و ريشه جوانه بزند حتي بلوط ها از روي ريشه جوانه مي زنند و بالا مي آيد.»
اما محمد درويش عضو هيئت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل ها مراتع و آبخيزداري از منظر ديگري به اين موضوع مي پردازد: «آتش سوزي هاي جنگل ها و مراتع، فرسايش پاشماني را رقم مي زند. در اين شرايط وقتي باران اتفاق مي افتد خاك در برابر قطرات باران بي دفاع باشد و منجر به تشكيل نوعي از فرسايش به نان فرسايش پاشماني مي شود كه اين فرسايش مي تواند منجر به جابه جايي عظيم تر خاك، كور شدن خلل و فرج خاك شود و سبب شود تا ميزان نفوذ عمودي آب در خاك كاهش يابد كه آنهم خسارت سنگيني را به كشاورزي از راه فرسايش خاك و كاهش حاصلخيزي وارد مي كند. زماني كه درختان و پوشش گياهي از بين مي رود قطرات باران با شدت بيشتري به خاك برخورد مي كند و موجب پراكنده شدن خاك به اطراف
مي شود ، چون برگ درختان و يا پوشش هاي گياهي از خاك در برابر ضربات باران مانند سپر و ضربه گير محافظت مي كنند كه در صورت نبود آنها قطرات باران با ضربه به خاك برخورد مي كند كه اين مساله نفوذ پذيري آب در خاك را كاهش مي دهد و هرز آب هاي گسترده تري ايجاد مي كند.»
آن‌طور که «اسماعيل کهرم» در قامت مشاور اسبق رئيس سازمان حفاظت محيط زيست مي گويد، نبايد از کنار پديده حريق جنگل ها به آساني گذر کرد زيرا دود آن به چشم همه اهالي کره زمين مي رود و تمامي کشورها را به طور يکسان تهديد مي کند.
*آتش سوزي ۷۰۰مورد آتش سوزي در جنگل هاي مريوان
او در گفت و گو با «رسالت» اذعان مي کند: «به لحاظ فيزيکي؛ دودي که بر اثر آتش بوجود مي آيد به جو مي رسد و ميزان دي اکسيدکربن را افزايش مي دهد، دي اکسيدکربن همان گاز گلخانه اي است که وقتي بر روي کره زمين وجود دارد، مانند يک سپر با بخارآب در اطراف کره زمين تشکيل مي شود و اجازه مي دهد حرارت خورشيد داخل بيايد و ديگر بيرون نرود. درست مثل اتومبيلي که حوالي ظهر در بندرعبارس رها کنيد، اين گرماي خورشيد از راه شيشه ها وارد اتومبيل مي شود ولي اجازه خروج ندارد، اين مسئله باعث مي شود که گرماي داخل اتومبيل بيش از اطراف باشد. يعني اگر يک ساعت اتومبيل را در فلوريداي آمريکا و يا بندرعباس قرار بدهيد، داخلش مثل کوره مي شود، طبعا شما نمي توانيد درهاي اين سپر را که اطراف
کره زمين است، باز کنيد، در اطراف جنگل هاي آمازون حدود يازده ميليارد درخت است و تمام آنها پر از کربن اند، در واقع co2 را جذب و رشد مي کنند، حالا اگر co2 را آزاد کنند، باعث گرمايش بيشتر کره زمين شده و آنقدر باعث افزايش درجه حرارت مي شود که کشاورزي را بر روي کره زمين غير ممکن مي سازد، البته اين امر مربوط به زماني است که تمام جنگل هاي آمازون يا جنگل هاي اطراف خط استوا بسوزد و دود حاصل از آن به جو برود.»
سال گذشته ۷۰۰ مورد آتش سوزي در جنگل هاي مريوان اتفاق افتاده و عين اين خطرات فيزيکي که از زبان «کهرم» مطرح شد، در جريان اين حريق هم به وقوع پيوسته است. طبعا آتش سوزي جنگل ها از سه بعد فيزيکي، شيميايي يا بيولوژيک ميتواند اثرات منفي را بر خاک باقي بگذارد و حتي سبب تغيير در پوشش و فعاليت هاي گياهي شود.
*غيرممکن شدن کشاورزي
«کهرم» با اشاره به پيامدهاي شيميايي حريق جنگل، تأكيد مي کند: «از نظر شيميايي وقتي دود در جو زمين افزايش پيدا کند، قطرات باران با اين دود برخورد و اسيد تشکيل مي دهد، اين باران هاي اسيدي در اروپا علت اصلي اش همين است، زيرا ما جنگل ها را مي سوزانيم تا از حرارتش استفاده کنيم اما بخارآب از بين نمي رود بلکه در فضا معلق مي ماند و وقتي آب به آن برخورد کند، تشکيل اسيد مي دهد. اين اسيد، ساختمان ها و فلزات را مي خورد و سنگ مرمر را حل مي کند. اما بر روي کره زمين، عليرغم اينکه خاک را اسيدي مي کند؛ کشاورزي را هم غيرممکن مي سازد و حتي پناهگاه هاي حيات وحش از بين مي رود. از اين رو صدها گونه از جانوران نابود مي شوند بنابراين جنگل ها از نظر فيزيکي، شيميايي و حيات وحش حائز اهميت هستند.»
او در ادامه تأكيد مي کند: « برخي مي گويند،۲۰ تا ۵۰ درصد اکسيژن جهان را گياهان بر اثر فوتوسنتز تأمين مي کنند، ولي دانشمنداني هم هستند که معتقدند حتي يک مولکول و يا اتمِ اکسيژن از جنگل ها خارج نمي شود زيرا در داخل جنگل، تعداد زيادي موجود و ۲ هزار گونه پرنده و پستاندار وجود دارد
اما اين درختها با آبي که از زمين جذب کرده و باراني که مي آيد، دو کار انجام مي دهند: ۱-برگها داراي روزنه هايي است که از آنها آب به صورت بخار درمي آيد و به آن تبخير مي گويند. ۲-آب به صورت مايه در مي آيد که به آن تعرق مي گويند. اين ها باعث وجود يک رودخانه هوايي مي شود که اين رودخانه در فراز کره زمين پرواز کرده و به قطب شمال و جنوب مي رود و جريان آب را به حرکت مي اندازد و براي ما ابر، باران، تگرگ و برف درست مي کند، اين مسئله باعث گردش هوا در اطراف کره زمين شده و تمام اين ها وابسته به خاصيت جنگل هاست. حتي گفته مي شود، در زير هر جنگلي يک آب انبار بزرگ است و درختها، ابر را مي دوشند و مثل ناودان سرازير کرده و به عمق زمين مي روند و سفره آبهاي زيرزميني را تشکيل مي دهند.»
* تأثير آتش سوزي ها بر گرمايش زمين
اما پرسش اين است که آتش سوزي جنگل ها چقدر مي تواند مسئله گرم شدن کره زمين يا تغييرات اقليمي را تشديد يا تسريع بکند؟ برخي معتقدند: «آتش سوزي ها در روند گرم شدن زمين تاثير بسزايي دارند، وقتي منطقه اي آتش مي گيرد رنگ سطح آن از سبز به سياهي تغيير مي كند كه در اين صورت ضريب جذب حرارتي به شدت بالا مي رود به همين علت است كه در مناطقي كه آتش سوزي شده به دليل سياه شدن رنگ بافت منطقه هميشه چند درجه گرمتر از مناطقي با بافت سبز و يا خاكي رنگ است.»
به اعتقاد «کهرم» تغييرات اقليمي معمولا به طور آهسته اتفاق مي افتد اما تغييراتي که توسط آتش سوزي انجام مي شود آنقدر سريع و ناگهاني است که کره زمين
نمي تواند خودش را با آن تطبيق بدهد بنابراين اين امر بيش از عوامل ديگر باعث تغييرات اقليمي مي شود.
«حسين آخاني» به عنوان کنشگر و استاد دانشگاه تهران داراي ديدگاه مشترکي است. او در گفت و گو با «رسالت» عنوان مي کند: «يکي از اولين اثرات ناميمون اين
آتش سوزي ها همين است که مي تواند ميزان توليد انتشار کربن را افزايش بدهد و به تشديد تغييرات اقليمي کمک بکند بنابراين مهمترين پيامد آتش سوزي جنگل ها اين است که توان ترکيب کربن را به شدت کاهش داده و باعث انتشار گازهاي گلخانه اي و دي اکسيد کربن شده و به فرآيند گرم شدن کره زمين کمک مي کند. حتي تعديل اقليمي را از بين مي برد و چه بسا فرآيند توليد اکسيژن را مختل مي کند.»
«مهدي پورهاشمي»، رئيس بخش تحقيقات جنگل مؤسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع کشور هم معتقد است: روند تغييرات اقليمي و گرم شدن کره زمين بر اثر آتش سوزي جنگل ها بستگي به وسعت جنگلي دارد که مي سوزد.
او به «رسالت» مي گويد: «هر جنگلي که بسوزد باتوجه به وسعت و تراکم و تنوع پوشش گياهي، کل کره زمين را تحت تاثير قرار مي‌دهد. به عنوان مثال جنگل آمازون، مهمترين جنگل روي کره زمين است. بنابراين مي تواند تبعات به مراتب گسترده تري داشته باشد و يکي از مهمترين پيامدهايش، انقراض بسيار زياد گونه هاي گياهي و جانوري و از بين رفتن زيستگاه هاي جانوران و حتي گرم شدن کره زمين است. بي ترديد جنگل هاي ارسباران و مريوان نمي تواند در تشديد تغييرات اقليمي تاثيري داشته باشد اما آمازون اثرگذار است.»
*جذب گردوخاک
صاحب نظران بر اين امر تأکيد مي کنند که وجود جنگل ها مانع اصلي بروز گردوغبار است و حتي تحقيقاتي كه درباره درختان بلوط با هدف شناسايي توان جذب گرد و خاك انجام شد نشان داد؛ « هر متر مربع از برگ درخت بلوط ايراني توان جذب چهاردهم گرم گرد و خاك را دارد.»
«کهرم» ضمن تأييد اين مسئله، اذعان مي کند:
«يک هکتار جنگل در سال، ۷ هزار کيلو يعني هفت تن ذرات معلق را جذب مي کند. اگر جنگل نباشد، فاجعه اتفاق مي افتد در نتيجه اين ذرات معلق و يا ريزگردها از روي زميني که روزگاري جنگل بوده، رد مي شوند و به تهران مي رسند، به همين دليل است که مي گويند ساخت و ساز بالاي هزار و۸۰۰ متر ممنوع است زيرا در آنجا ابرها وجود دارند و اين ابرها، جنگل ايجاد مي کنند و اين ريزگردها وقتي به آنجا مي رسند، جذب جنگل مي شوند.»
«حسين آخاني» هم به اين مسئله اذعان دارد. او در ابتدا يادآور مي کند که رويشگاه هاي جنگلي يکي از مناسب ترين مکان ها براي تنوع زيستي بوده و آشيان بسياري از حيوانات است، با آتش سوزي، تنوع زيستي به مخاطره مي افتد و از سوي ديگر سبب برهنگي خاک شده و به افزايش فرسايش خاک و افت کيفيت زندگي در کره زمين منجر مي شود اما مهمترين پيامد اين آتش سوزي، بروز گردوغبار است. جنگل ها مثل جاروبرقي عمل مي کنند و به دليل فرآيند فتوسنتز، گردوغبار منطقه را در خود جذب کرده و وقتي رويش هاي جنگلي از بين مي رود، چشمه هاي توليد گردوخاک و ذرات کوچکتر از ۲/۵ ميکرون در فضا بيشتر مي شود.
«مهدي پورهاشمي»، به اين موضوع از زوايه ديگري مي نگرد. او تأكيد مي کند: «وقتي درخت و پوشش گياهي مي سوزد، خاکستري که کف جنگل باقي مي ماند، به مرور زمان ترکيبات خاک را تغيير داده و ويژگي هاي شيمياي اش را کم و زياد مي کند
و طبعا روي بيولوژي خاک تاثيرگذار است اما تصور نمي کنم گردوغبارها به اين واسطه افزايش پيدا کند، مگر اينکه پوشش گياهي از بين برود و شرايط عرصه را براي بروز گرد وغبار مستعد بکند.»