| حانيه مسجودي |
نيمه دوم سال آغاز شد و ميزان بارندگي‌ها مي‌تواند سرنوشت آب و هوايي نيمه نخست سال را مشخص کند، مدتي است صحبت از بارورسازي ابرهاست، اما بايد ديد آيا اين روش علمي و مصنوعي مي‌تواند مشکل کم‌آبي را از ريشه حل کند ياخير، طبق تحقيقات انجام‌شده، بارورسازي صحيح مي‌تواند بارش منطقه موردنظر را ۲۰ الي ۲۵ درصد افزايش دهد اما تعدادي از کارشناسان معتقدند اين اقدام، نمي‌تواند کم‌آبي را به‌صورت دائمي برطرف کند و به دليل هزينه بالا تکرار شود. اما از نکات بسيار مهم که شايد موردتوجه قرار نگيرد فراهم ساختن زيرساخت‌ها و آبخيزداري صحيح است، «رسالت» براي بررسي اين موضوع با پدر علم کويرشناسي، پرويز کردواني و پدر علم هواشناسي ايران، حسين اردکاني به گفت‌وگو پرداخت.
*بارورسازي ابر، سرگرمي بيش نيست
پرويز کردواني دراين‌باره به «رسالت» مي‌گويد: «ابتدا بايد ديد چه اتفاقي براي منابع آبي کشور رخ داده که مي‌خواهند ابرها را بارور کنند، مديران يا مسئولان آب در رژيم گذشته و وزارت نيروي فعلي گفتند بايد از تکنولوژي‌هاي نوين استفاده کنيم تا هرچقدر مي‌خواهيم آب مصرف کنيم اين ايده سه تکنولوژي را دربرمي‌گرفت، درگذشته از قنات آب برمي‌داشتند اما گفتند چاه‌هاي عميق و نيمه عميق حفر کنيد و با استفاده از آب زيرزميني و برداشت از قنات هرچقدر مي‌خواهيد آب مصرف کنيد.»
وي افزود: «اکنون چاه‌هاي عميق در رفسنجان و ابرکوه ۴۰۰ متر و ۴۵۰ متر در جهرم چاه‌هاي عميق حفر کردند و امروز اما منابع آبي مصرف و به پايان رسيد و بعدازاين کار، تکنولوژي پيشرفته‌تري از کشورهاي خارجي گرفتيم و در رژيم گذشته و بعد از انقلاب علاوه بر اينکه گفتند هرچقدر مي‌خواهيد چاه بزنيد تکنولوژي جديدي به نام سدسازي و انتقال آب را در دستور کار قراردادند و قرار شد با ساخت سد آب‌هاي سطحي را به تمام نقاط منتقل کنيم و نام اين را هم عامل توسعه گذاشتند.»
کردواني تأکيد کرد: «سومين تکنولوژي که از خارج کشور آمد شير و شلنگ آب بود. اروپايي‌ها تا ۱۷۰ سال پيش از پشت‌بام با کاسه و کوزه، آب جمع‌آوري ‌مي‌کردند اما شير و شلنگ را اختراع کردند و سومين و آخرين تکنولوژي را سمبل تمدن ناميدند يعني کساني که در مناطق کم برخوردار زندگي مي‌کردند و شير و شلنگ نداشتند متمدن محسوب نمي‌شدند، با اين سه تکنولوژي تا توانستيم آب برداشت کرديم و هيچ‌کس به ما نگفت ممکن است روزي آب تمام شود.»
او يادآور شد: «متأسفانه نحوه استفاده از چاه و سدها را ناديده گرفتند و حال که نياز به توسعه کشاورزي است و متوليان درخواست آب مي‌کنند وزارت نيرو مي‌گويد آب نداريم زيرا هرچه چاه بوده حفر کرديم و تمام سدسازي‌ها انجام‌شده است، حال بعدازاين شرايط سه تکنولوژي ديگر به ما پيشنهادشده است، يکي بارورسازي ابر، انتقال آب از درياها و يکي هم استفاده از آب‌هاي ژرف در عمق ۱۵۰۰ الي ۲۰۰۰ متر است.»
وي افزود: «مي‌خواهند با اين سه تکنولوژي ما را سرگرم کنند، چراکه هرچه چاه و سد بوده زدند و حفر چاه‌هاي بي‌رويه باعث ايجاد ۲۵ مشکل در کشور شده است که يکي از آن‌ها رانش، شکاف و نشست زمين است. اما هيچ‌يک از اين اقدامات نمي‌تواند مشکلات ما را رفع کند زيرا وضعيت آب کشور طوري خراب‌شده که شهرها يکي پس از ديگري به خشکسالي نزديک مي‌شوند و آب‌هايشان تمام مي‌شود.»
*چرا باروري ابر مشکل را حل نمي‌کند؟
کردواني در تشريح اين‌که چرا بارورسازي ابر مشکلي را حل نمي‌کند، گفت: «کشورهاي پيشرفته گفته‌اند باروري‌هايي که به‌صورت طبيعي انجام مي‌شود را مي‌توانيم افزايش دهيم. سپس چگونگي بارندگي در سطح کره زمين را بررسي کردند و مناطق را به دودسته عمده استوايي و مرطوب و گرم و خشک تقسيم کردند، ‌تصميم بر آن شد اگر مي‌خواهند بارش در مناطقي که به‌طور طبيعي وجود دارد را افزايش دهند بايد هسته تراکم در بالاي دريا و خشکي وجود داشته باشد.»
وي اظهار کرد: «هسته تراکم مواد کاني هستند،‌ زيرا کاني‌ها سردند و رطوبت به آن‌ها برخورد مي‌کند و تبديل به ابر و آب مي‌شوند؛ به اين‌ها هسته تراکم مي‌‌گويند و کارش اين است که هوا را متراکم و تبديل به ابر کند، حال اگر هسته تراکم ايجاد شود شرايط بارندگي به وجود مي‌آيد زيرا رطوبت در هوا بسيار زياد اما دما بالاست.»
وي توضيح داد: «اما در باقي نقاط خشک مانند ايران به هسته تراکم يا همان گردوغبار در هوا نياز است، برخي مي‌گويند اين گردوغبار در هوا خوب نيست، اما اين گردوغبار گاهي باعث بارندگي بيشتر مي‌شوند و اگر بخواهد بارندگي افزايش يابد بايد گردوغبار بيشتر شود، بنابراين نخست نياز به گردوغبار است که هسته تراکم ايجاد کند و بعد به کريستال‌هاي يخ تبديل مي‌شوند و تمام بارندگي‌ها به اين شکل هستند.»
وي افزود: «اين موارد بايد در طبيعت ايجاد شوند، اما مي‌خواهند ابر را بارور کنند زيرا نمي‌توانند کاري کنند که هوا به‌صورت طبيعي ابر بسازد، بنابراين ابر را بارور مي‌کنند و براي اين کار بايد مؤلفه‌هاي بسياري را رعايت کنند، بايد ابر را بشناسند و بدانند قطر ابر نبايد کمتر از ۲ کيلومتر باشد. با ۳ روش مي‌توان اين کار را انجام داد، يکي يدود نقره و يکي کاني‌ها هستند، يک گرم آن صدها ذره و کريستال يخ درست مي‌کند و ابر و رطوبت را به يخ و برف تبديل مي‌کند.»
کردواني ادامه داد: «لازمه بعدي دانستن سرعت باد است، زيرا پاشش يدود نقره و تبديل‌شدن آن به يخ زمان‌بر است و سرعت باد تأثيرگذار است، زماني اين کار مي‌تواند جوابگو باشد که دماي هوا در ارتفاع بالا بين منفي ۲۰ الي ۲۵ درجه زير صفر باشد، به همين دليل است که در تابستان نمي‌توان باروري ابر کرد.»
وي تأکيد کرد: «سال ۱۳۸۰ در گيلان به دليل نبودن سد آب بارورسازي ابر انجام دادند، اما بعد گفتند اين بارش‌ها در افغانستان باريده است، درنتيجه براي بارورسازي درست بايد شرايط ابر را بدانند که چقدر يدود نقره در هوا رها کنند، اگر يدود نقره کم يا زياد باشد بارندگي نمي‌شود، کم بودن يدود نقره نمي‌تواند ابرها را سرد کند و اگر خيلي زياد باشد نيز رطوبت يخ مي‌زند و مانند تگرگ مي‌بارند. بنابراين بارندگي‌هاي اين‌چنيني فقط در زمستان‌ها که هوا سرد است انجام مي‌شود.»
پدر کويرشناسي ايران گفت: «طبق تحقيقات در شهرهايي که ميزان بارش از ۲۵۰ ميلي‌ليتر در سال کمتر است نبايد باروري ابر انجام داد، مانند تهران، يزد و نائين. به اين دليل که هزينه بسيار زيادي مي‌خواهد اما درنتيجه بارندگي کمي به دست مي‌آيد زيرا رطوبتي ندارد، به‌طور مثال يزد ۶۰ ميلي‌متر بارندگي دارد و هوايش اصلا رطوبت ندارد بنابراين توصيه مي‌شود بارورسازي نکنيد و صرفه‌جويي کنيد.»
اين کارشناس مي‌گويد: «در سال ۱۳۸۱ طي سخنراني در يزد در مورد بارورسازي ابرها گفتم که باروري ابر در يزد خيانت است و رئيس بارورسازي يزد از من شکايت کرد اما جناب اردکاني که اکنون وزير نيروست،‌ آن زمان معاون وزير نيرو بود و ماجرا را فهميد و به او گفت شکايت‌تان را پس بگيريد.»
او تصريح کرد: «سه سال پيش هم که به يزد رفتم مجدد همين موضوع را گفتم و جواديان زاده، رئيس باروري ابر يزد براي من نامه نوشت که فرمايشات شما کاملاً صحيح است و سازمان ملل هم تاييد کرده اما ما در يزد باروري ابر نمي‌کنيم بلکه در بالاي قله شيرکوه اين کار را انجام مي‌دهيم، قله شيرکوه متوسط ۳۵۰ ميلي‌متر در سال بارندگي دارد و بعضي سال‌ها تا ۷۰۰ ميلي‌ليتر بارندگي دارد بنابراين اگر هم مي‌خواهند در تهران اين کار را انجام دهند بايد بالاي قله البرز باشد.»
کردواني گفت: «اما بارورسازي ابر بالاي کوه ممکن است باعث هدر رفتن آب باران شود زيرا آبخيزداري درستي انجام‌نشده است، مانند امسال که همه هدر رفت و سيل به راه افتاد، حتي يک سال هم در يزد اين کار را کردند و خانه‌هاي اساتيد يزد را آب گرفت، دليلش اين است که پيش از انجام اين کار بايد دامنه کوه را آبخيزداري و تخت و بستر درست کنند تا بتواند مسير بارندگي را کنترل کند.»
اين استاد دانشگاه افزود: «کشورهاي پيشرفته مانند اروپا و آمريکا که سيستم باروري ابر را راه‌اندازي کردند سال‌هاست از اين تکنولوژي استفاده نمي‌کنند به اين دليل که مي‌گويند فايده‌اي ندارد و ممکن است يک‌بار اين کار را انجام دهيم اما مشکل آب را حل نخواهد کرد و يک‌بار بارندگي مي‌شود و تمام.»
کردواني تشريح کرد: «بااينکه کشورهاي ابداع‌کننده اين تکنولوژي ديگر از آن براي بارورسازي ابرها استفاده نمي‌کنند، اما در برخي موارد مورداستفاده است و يکي از آن‌ها جلوگيري از مه گرفتگي فرودگاه‌هاست،‌ يکي ديگر از موارد استفاده نيز در مناطق کشاورزي است مانند کاليفرنيا، کرج و مازندران که بايد ايستگاه آگرو کليماتولوژي(ايستگاه هواشناسي کشاورزي) داشته باشند نه سينوپتيک که ما در اين مناطق داريم. اگر ايستگاه آگرو داشته باشيم آن‌ها پيش از هر اتفاقي پيش‌بيني مي‌کنند.»
*اگر بارورسازي ابر مشکل را حل مي‌کند چرا يزد همچنان بي‌آب است؟
پدر علم کويرشناسي با بيان اين‌که کشورهاي توسعه نيافته از بارورسازي ابر استفاده مي‌کنند، اظهار کرد: «اما کشورهاي توسعه نيافته هنوز از اين تکنولوژي براي بارورسازي ابر استفاده مي‌کنند. هزينه بارورسازي ابر بسيار زياد است و مشکلي را حل نمي‌کند اينطور نيست که باعث بارش دائمي‌شود،‌ اما ادعا مي‌کنند اگر آبخيزداري کنيم مي‌توان با بارورسازي ابر در بالاي قله مشکل بارش‌هاي کم را حل کنيم، اما تمام اين‌ها دروغ است.»
او ادامه داد: «از سال ۱۳۷۵ ايستگاه بارورسازي ابر را در يزد درست کردند و اگر مدعي هستند که بارورسازي ابر مشکل را حل مي‌کند پس چرا يزد همچنان بي‌آب است؟ يزد آب آشاميدني خود را از ۴ استان ديگر تامين مي‌کند. سال گذشته هم مي خواستند اين کار را کنند اما هواپيمايي نيست،‌ اما بعد از بارندگي کار را متوقف کردند، ممکن است زمستان امسال مجدد اين کار را آغاز کنند.»
کردواني در پايان مي‌گويد: «لازم نيست اين کارها را کنند، کاري کنند که در زمان بارندگي سيل نيايد و زمين هاي زراعي و خانه ها از بين نروند، اکنون مي‌گويند ۲۰ الي ۳۰ استان را باروري ابر مي کنيم اما سوال است که کجا مشکل آب را حل کرديد؟ ۳۵ سال پيش من تمام نکات آبخيزداري و باران‌هاي سيل آسا را نوشتم و اگر گوش مي کردند اين اتفاقات نمي افتاد.»
*بارورسازي ابر ۲۰ الي ۲۵ درصد بارش‌ها را افزايش مي دهد
حسين اردکاني، پدر علم هواشناسي نيز دراين‌باره به «رسالت» مي‌گويد: «تمام کشورهاي جهان بارورسازي ابر را به عنوان يک برنامه تحقيقاتي درنظر مي‌گيرند و براي مناطقي است که آن‌ها از نظر ابرناک بودن مناسب هستند و اين تحقيقات مخصوص دارد که ابرناکي هرمنطقه به چه صورت است و درنتيجه اقليم آن منطقه را حتما درنظر بگيرند.»
او ادامه داد: «اما در کشور ما نخست بايد درنظر گرفته شود که کدام مناطق براي بارورسازي مناسب هستند و اين نخستين قدم است، دومين قدم اين است که امروزه درجهان بارورسازي ابر علم بسيار بالايي مي‌خواهد و بايد ميکروفيزيک ابر را کامل بشناسيم براي شناخت ميکروفيزيک ابر، رادار هواشناسي بايد شرايط را بسنجد، همچنين از ماهواره ها و تصاوير آن‌ها استفاده کند، بنابراين با تخصص افراد هواشناس مي‌توان منطقه مورد نظر را براي بارورسازي آماده کرد.»
اردکاني افزود: «براي بارورسازي ابر بايد تغیيرات دما و ارتفاع منطقه را حداقل براي ۲۴ يا ۴۸ ساعت آينده پيش‌بيني و نوع ابرهايي که در آن منطقه درحال حرکت هستند را شناسايي کرد، اين مرحله يکي از مهم ترين مراحل بارورسازي ابر است، زيرا نوع ابرها در ميزان بارشي که ايجاد مي‌کند متفاوت خواهد بود بنابراين اگر ما تمام تحقيقات را خوب انجام دهيم طبق آخرين مطالعات مي‌توانيم ۲۰ الي ۲۵ درصد بارورسازي انجام و مقدار ابر و بارش را افزايش دهيم.»
وي تصريح کرد: «اگر کوچکترين اشتباهي در اين کار رخ دهد ممکن است جواب عکس بگيريم، اگر در منطقه مورد نظر تحقيقات لازم انجام نشود تبعات زيادي در پي دارد، که اين مسئله بسيار اتفاق افتاده است بنابراين بارورسازي ابر براي کار تحقيقاتي بسيار خوب است و من براي منطقه اي که اين شرايط را داشته باشد موافق هستم.»
پدر علم هواشناسي ايران گفت: «نوع بارورسازي متفاوت است، از يدود نقره و پودر يخ استفاده مي‌شود، اما طبق آخرين تحقيقات امروز در دنيا از کربن مايع استفاده مي‌کنند، کربن مايع در فلوريدا آمريکا توليد مي‌شود اما اينکه ما چگونه مي‌توانيم کربن مايع را داخل ابر وارد کنيم يک بحث تخصصي است.»
وي در مورد نظرات استاد کردواني ابراز کرد: «براي پاسخ به صحبت هاي استاد کردواني بايد نشستي تخصصي برگزار شود، درست است که بارورسازي ابر خطر آفرين است اما منفعت نيز دارد، زيرا اگر بارش‌هاي منطقه مورد نظر ۲۰ درصد افزايش يابد قابل توجه است، دربسياري از نقاط دنيا اين کار انجام مي‌شود اما مهم است که تحقيقات انجام‌شده بر منطقه مورد نظر اجازه باروري را بدهد.»
وي افزود: «در سال ۱۳۵۰ و پيش از آن هم اين کار در کرج انجام شد و آن زمان من رئيس اداره پيش‌بيني هواشناسي ايران بودم. کانادايي ها کار را انجام دادند و گفتند ۱۸ الي ۲۰ درصد بارش‌ها را افزايش داديم اما اينکه از نظر آماري درست يا غلط بود نمي دانم،‌ بنابراين اگر اين کار انجام شود ضرري ندارد و کار تحقيقاتي است.»
اردکاني درپايان گفت: «سيل‌هاي اخير هم هيچ ربطي به بارورسازي ابرها ندارد و دو سيستم مطالعاتي هست که من آن‌را ديدم و اصلا مربوط به بارورسازي نيست.»